Πότε ήταν η τελευταία φορά που καθίσαμε μόνοι στη βεράντα του σπιτιού μας ή σε κάποια αίθουσα αναμονής και δεν βγάλαμε αμέσως από την τσάντα το κινητό μας για να σκρολάρουμε στα social media, ώστε να γεμίσουμε τον «κενό» χρόνο μας; Που χαθήκαμε στις σκέψεις μας – όπως στα όνειρά μας για τις επόμενες διακοπές ή στις αναμνήσεις μας από το τελευταίο reunion με παλιούς συμμαθητές;
Πιθανότατα ήταν πριν από πολύ καιρό. Γιατί όπως γράφει η ιστορικός Christine Rosen, PhD, σε ένα άρθρο με τίτλο «Για τον θάνατο της ονειροπόλησης», το οποίο προλογίζει ο κοινωνικός ψυχολόγος Jon Haidt, συγγραφέας («The Anxious Generation»), τα κινητά δεν αφαιρούν από τη ζωή μας μόνο την «ανία» αλλά και τα αόρατα αλλά σημαντικά οφέλη που τη συνοδεύουν. Αφορμή του άρθρου στάθηκε το νέο βιβλίο της Rosen, «The Extinction of Experience: Being Human in a Disembodied World» («Η εξαφάνιση της εμπειρίας: Πώς είναι να είσαι άνθρωπος σε έναν εξαϋλωμένο κόσμο»).
«Είμαστε υλικά πλάσματα που χάνουμε ραγδαία τον αναλογικό κόσμο στον οποίο εξελίχθηκε το σώμα και το μυαλό μας» σχολιάζει ο Haidt για το βιβλίο. «Η Rosen δείχνει ότι πολλά από όσα κερδίζουμε σε άνεση και αποδοτικότητα από τις τεχνολογικές εξελίξεις έχουν ένα κόστος στην ανθρωπιά, τον πολιτισμό και, τελικά, στην ικανότητά μας να συνυπάρχουμε σε μια δημοκρατική κοινωνία».
«Πολλά από όσα κερδίζουμε σε άνεση και αποδοτικότητα από τις τεχνολογικές εξελίξεις έχουν ένα κόστος στην ανθρωπιά, τον πολιτισμό και, τελικά, στην ικανότητά μας να συνυπάρχουμε σε μια δημοκρατική κοινωνία».
Στο άρθρο της, ειδικότερα, η Rosen εστιάζει στον λεγόμενο ενδιάμεσο χρόνο, π.χ. ανάμεσα στην επιστροφή μας από τη δουλειά και τις απογευματινές δραστηριότητες ή της αναμονής μέχρι να μας δεχτεί ο γιατρός ή ο δάσκαλος του παιδιού μας. Στη διάρκειά του, στο παρελθόν μας απορροφούσαν οι σκέψεις μας ή πιάναμε κουβέντα με τους γύρω μας. «Σήμερα, οι περισσότεροι από εμάς, σχεδόν όλοι, ασχολούμαστε με τα κινητά μας».
«Η προσπάθειά μας να εξαλείψουμε την ανία είχε βλαβερές συνέπειες, ας πούμε, στην ικανότητά μας να ονειροπολούμε, να καλλιεργούμε την υπομονή μας ή τον ενθουσιασμό της ανυπομονησίας» γράφει η ερευνήτρια. Ως μέλος της γενιάς Χ, η ίδια, όταν ήταν μικρή, «θεωρούσα την ανία δεδομένη. Χωρίς πρόσβαση σε οποιαδήποτε κινητή τεχνολογία πέρα από ένα φορητό ηλεκτρονικό παιχνίδι, η γενιά μου έπρεπε να γεμίσει τις άδειες ώρες της με άλλους τρόπους, όπως με το να βγούμε έξω και να κάνουμε πράγματα με τους φίλους μας. Κάποια παιδιά έμεναν σπίτι και έβλεπαν τηλεόραση, φυσικά, αλλά οι επιλογές των προγραμμάτων ήταν περιορισμένες. Η ανία ήταν κομμάτι της ζωής μας, που αποδεχόμασταν, μια πραγματικότητα στην οποία είχαμε προσαρμοστεί.
»Πολλές δεκαετίες αργότερα, μεγαλώνοντας τους γιους μου στην εποχή της κινητής τεχνολογίας, είδα πόσο ραγδαία είχαν αλλάξει οι προσδοκίες για το πώς κάποιος περνάει τον ελεύθερο χρόνο του. Τα παιδιά του 21ου αιώνα, με πρόσβαση σε τάμπλετ και smartphones, δεν χρειαζόταν να βαριούνται ποτέ. Για την ακρίβεια, τα πάντα στις εφαρμογές και τις πλατφόρμες ήταν σχεδιασμένα έτσι ώστε τα παιδιά να συνηθίζουν στην ιδέα ότι δεν πρέπει να βαριούνται ποτέ».
«Η προσπάθειά μας να εξαλείψουμε την ανία είχε βλαβερές συνέπειες, ας πούμε, στην ικανότητά μας να ονειροπολούμε, να καλλιεργούμε την υπομονή μας ή τον ενθουσιασμό της ανυπομονησίας».
Φυσικά, το δέλεαρ της τεχνολογίας δεν αφορά μόνο τα παιδιά αλλά όλες τις ηλικίες. Μάλιστα όπως σχολιάζει η συγγραφέας, σύμφωνα με στοιχεία του Pew Research, «σήμερα οι Αμερικανοί άνω των εξήντα ετών αφιερώνουν πάνω από τον μισό ελεύθερο χρόνο τους στις οθόνες. […] Τον τελευταίο καιρό βλέπω όλο και περισσότερους οδηγούς να βαριούνται να περιμένουν να ανάψει το πράσινο φανάρι, καταφεύγοντας στο κινητό τους».
Εξορίζοντας ωστόσο από τη ζωή μας την ανία και τον ενδιάμεσο χρόνο -εκτός του ότι οδηγούμε πιο επικίνδυνα- στερούμαστε τα οφέλη τους. Για παράδειγμα, ο ασταμάτητος βομβαρδισμός μας με ερεθίσματα έχει αρνητικές συνέπειες στο χρονικό διάστημα στο οποίο μπορούμε να διατηρήσουμε την προσοχή μας (attention span) και να ασκήσουμε την υπομονή μας. Έτσι όμως υπονομεύονται πολλές ακόμα δεξιότητες που απαιτούν χρόνο, προσοχή και υπομονή, ακόμα και κοινωνικές, όπως η ενσυναίσθηση, η ευαισθητοποίηση και ο έλεγχος των συναισθημάτων μας.
Επιπλέον, οι στιγμές που αφιερώναμε παλιά στο να μην κάνουμε τίποτα, πέρα από το να ονειροπολούμε, μας έδιναν ευχαρίστηση και δημιουργούσαν εύφορο έδαφος για νέες ιδέες και λύσεις. Εκείνες οι στιγμές, αν και «καθοριστικές για την ανθρώπινη εμπειρία», σπανίζουν όλο και περισσότερο. «Σε μια εποχή όπου τιμάμε την παραγωγικότητα και τη χρησιμότητα, η ονειροπόληση φαίνεται ένας παλιομοδίτικος όρος. Αλλά όπως έχουν διαπιστώσει οι ψυχολόγοι και οι νευρολόγοι, ένα μυαλό που περιπλανιέται -συχνά το πρώτο σημάδι της ανίας- είναι επίσης ένα δημιουργικό μυαλό».
«Σε μια εποχή όπου τιμάμε την παραγωγικότητα και τη χρησιμότητα, η ονειροπόληση φαίνεται ένας παλιομοδίτικος όρος. Αλλά όπως έχουν διαπιστώσει οι ψυχολόγοι και οι νευρολόγοι, ένα μυαλό που περιπλανιέται -συχνά το πρώτο σημάδι της ανίας- είναι επίσης ένα δημιουργικό μυαλό».
Η ονειροπόληση, επίσης, συμβάλλει στη διατήρηση της μνήμης. «Σύμφωνα με τον Stefan Van der Stigchel, όταν ονειροπολείς μπορεί να έρθουν στην επιφάνεια μνήμες που νομίζεις ότι χάθηκαν για πάντα. Η εγκεφαλική δραστηριότητα που μπορεί να παρατηρηθεί τότε είναι παρόμοια με εκείνη που εντοπίζεται σε δίκτυα του εγκεφάλου μας που ενεργοποιούνται σε περιόδους ξεκούρασης».
Αρκεί να σκεφτούμε πότε ήρθαν μερικές από τις μεγαλύτερες στιγμές έμπνευσης στην ιστορία της επιστήμης: Για τον René Descartes και τη γεωμετρία, ενώ ήταν ξαπλωμένος στο κρεβάτι και χάζευε μια μύγα στο ταβάνι. Για τον Albert Einstein και τη θεωρία της σχετικότητας, από τη θέα του στον πύργο της Βέρνης. Και για τον Nikola Tesla και τον ηλεκτρισμό, στη διάρκεια μιας βόλτας του στο δάσος.
Ο ελεύθερος, αδόμητος χρόνος είναι εξαιρετικά σημαντικός για την ανάπτυξη της δημιουργικότητας στα παιδιά. Οι ειδικοί Po Bronson και Ashley Merryman, μάλιστα, πιστεύουν ότι ένας από τους λόγους που μειώνονται οι επιδόσεις τους σε τεστ δημιουργικότητας είναι η διάδοση των οθονών στον ελεύθερο χρόνο τους. «Το περιπλανώμενο μυαλό τους, αντί να αφήνεται στους μηχανισμούς της φαντασίας τους, συλλαμβάνεται από τις συσκευές – τα κινητά και άλλες οθόνες μονοπωλούν την προσοχή τους και, τελικά, εμποδίζουν οποιαδήποτε άλλη χρήση θα μπορούσαν να έχουν εκείνες οι στιγμές κενού χρόνου».
