Φωτογραφίες: William Faithful
Μάιος και Ιούνιος του 2025: Ο κόσμος συρρέει στο 13ο Book Arsenal, στο Κίεβο, για να αγοράσει βιβλία και να συμμετέχει σε πάνω από διακόσιες εκδηλώσεις, όπως ομιλίες, εργαστήρια, συναντήσεις με συγγραφείς, συναυλίες, θεατρικές παραστάσεις. Ο τελικός απολογισμός, σύμφωνα με τα στοιχεία του φεστιβάλ; Τριάντα χιλιάδες επισκέπτες. Το Book Arsenal διοργανώνεται σε ένα παλιό οπλοστάσιο του 18ου αιώνα (arsenal), που έχει πλέον μετατραπεί σε οπλοστάσιο βιβλίων. Μοιάζει σχεδόν απίστευτο το γεγονός ότι οι εικόνες του, εικόνες γιορτής, προέρχονται από την πρωτεύουσα μιας χώρας που διανύει το τέταρτο έτος πολέμου.
Αλλά ο εκδοτικός χώρος της Ουκρανίας βρίσκεται σε άνθηση. Τα βιβλιοπωλεία όχι απλώς αυξάνονται αλλά έχουν υπερδιπλασιαστεί μετά τη ρωσική εισβολή, το 2022 (από 222, σήμερα έχουν ξεπεράσει τα 500). Οι Ουκρανοί στρέφονται στην ανάγνωση όχι μόνο για τη συντροφιά της τέχνης αλλά και ως μια δραστηριότητα που μπορούν να απολαύσουν σε πιο ασφαλείς, ιδιωτικούς χώρους – ακόμα και σε καταφύγια. Μόνο το παιδικό βιβλίο δοκιμάζεται, αφού από τους επτά περίπου εκατομμύρια πρόσφυγες που μετρά η χώρα μέσα στα τελευταία τρία χρόνια, η πλειονότητα είναι μητέρες και παιδιά.
Στιγμιότυπα από το φετινό φεστιβάλ βιβλίου Book Arsenal στο Κίεβο:
Η Iryna Baturevych, δημοσιογράφος και συνιδρύτρια της ουκρανικής πλατφόρμας Chytomo, μιας μη κερδοσκοπικής οργάνωσης που προβάλλει θέματα πολιτισμού με έμφαση στο βιβλίο, ζει πλέον με τον 11χρονο γιο της στον Καναδά. Αλλά όπως διευκρινίζει στη συζήτησή μας σε ουκρανικό καφέ στα Εξάρχεια, στη διάρκεια μιας επίσκεψής της στην Ελλάδα, δεν είναι πρόσφυγας πολέμου. Δεν ήταν οι σειρήνες του που την ώθησαν, στις αρχές του 2022, να κάνει ένα τρίμηνο διάλειμμα από τη δουλειά της και να ταξιδέψει με το παιδί της στο Μόντρεαλ για να δοκιμαστεί στη συγκατοίκηση με τον Γάλλο σύντροφό της, αλλά ένα επαγγελματικό burnout.
«Κάποιοι φίλοι στρατιωτικοί μού έλεγαν: αν έχεις την ευκαιρία, πήγαινε κάπου αλλού με τον γιο σου. Αλλά εγώ ήμουν αφελής. Σκεφτόμουν, ελάτε τώρα, υπερβάλλετε. Μας φαινόταν αδύνατον να συμβεί ένας πόλεμος. Νομίζαμε ότι δεν επρόκειτο στον 21ο αιώνα να ζήσουμε μια τόσο μεγάλης κλίμακας εισβολή», λέει για την περίοδο πριν από τον πόλεμο. Φεύγοντας για τον Καναδά, «ίσως να είχα στο πίσω μέρος του μυαλού μου τη συμβουλή των φίλων μου, αλλά αν την είχα πιστέψει απόλυτα δεν θα άφηνα τους γονείς μου στην Ουκρανία».
«Κάποιοι φίλοι στρατιωτικοί μού έλεγαν: αν έχεις την ευκαιρία, πήγαινε κάπου αλλού με τον γιο σου. Αλλά εγώ ήμουν αφελής. Σκεφτόμουν, ελάτε τώρα, υπερβάλλετε. Μας φαινόταν αδύνατον να συμβεί ένας πόλεμος. Νομίζαμε ότι δεν επρόκειτο στον 21ο αιώνα να ζήσουμε μια τόσο μεγάλης κλίμακας εισβολή».
Στον Καναδά έφτασε στις 24 Ιανουαρίου 2022. Έναν ακριβώς μήνα μετά, η Ρωσία εισέβαλε στην Ουκρανία, κλιμακώνοντας τις εμπόλεμες συγκρούσεις που είχαν ξεκινήσει από το 2014 και την κατάκτηση και προσάρτηση της Κριμαίας. Η Iryna έζησε έναν «εφιάλτη», όπως θυμάται. Μπορεί με τον γιο της να ήταν ασφαλείς, αλλά δεν συνέβαινε το ίδιο με πολλά αγαπημένα πρόσωπα – ανάμεσα σε αυτά, και τους γονείς της. «Προσπαθούσα από το τηλέφωνο να οργανώσω ένα μέρος για να καταφύγουν οι φίλοι μου. Οι γονείς μου δραπέτευσαν στη Γαλλία με τη βοήθεια της αδερφής μου». «Με την πρώτη ευκαιρία» όμως, παρά τις εκκλήσεις των παιδιών τους, οι γονείς της επέστρεψαν στην Ουκρανία, όπου παραμένουν μέχρι σήμερα. «Ο πατέρας μου έλεγε, αυτή είναι η πατρίδα μου».
Η απόσταση από τους παππούδες πονάει ιδιαίτερα και τον γιο της, καθώς η μητέρα και ο πατέρας της Iryna την υποστήριξαν σε όλη τη διάρκεια της ανατροφής του. «Μου λέει ο γιος μου, τι να την κάνω τη ζωή μου, αν η ζωή μου δεν είναι εκεί;». Έτσι η δημοσιογράφος πήρε την τολμηρή απόφαση να ταξιδέψουν φέτος στην Ουκρανία, έστω για λίγο. «Ο γιος μου ανυπομονεί να ξανασυναντήσει τους παππούδες του, να βρεθεί στο μέρος όπου μεγάλωσε. Η οικογένεια είναι πολύ σημαντική για την Ουκρανία. Οι περισσότεροι προερχόμαστε από μεγάλες οικογένειες. Τα ξαδέρφια μας είναι σαν αδέρφια».
Το Chytomo ιδρύθηκε από την Iryna και τη σημερινή αρχισυντάκτριά του, Oksana Khmeliovska, στο πλαίσιο της πτυχιακής εργασίας τους, στις σπουδές δημοσιογραφίας στο Εθνικό Πανεπιστήμιο του Κιέβου Ταράς Σεβτσένκο. Οι εργασίες τους δεν ήθελαν, όπως εξηγεί, να είναι τυπικές, αλλά να έχουν ουσιαστικό αποτέλεσμα. Για το Chytomo αυτό κατέληξε να ισχύει στο πολλαπλάσιο, αφού εξελίχθηκε «στο μεγαλύτερο πολιτιστικό μέσο στην Ουκρανία».
Καθώς η πλατφόρμα λειτουργούσε, κατά κάποιον τρόπο, σε συνθήκες πολέμου ήδη από το 2014, όταν έγινε η ρωσική εισβολή το 2022 η ομάδα της -που αποτελείται μέχρι σήμερα σχεδόν αποκλειστικά από γυναίκες, συν έναν άντρα- δεν κυριεύτηκε από πανικό. «Συνέχισε να εργάζεται από τα καταφύγια. Δύο μέλη της ήταν έγκυοι κατά την εισβολή και γέννησαν λίγο αργότερα, εν μέσω βομβαρδισμών».
«Το πρώτο πράγμα που κάναμε ήταν να ανοίξουμε ένα αγγλόφωνο τμήμα, το οποίο συνεχίζουμε να τρέχουμε μέχρι σήμερα αναζητώντας υποστήριξη, για να ενημερώνουμε το διεθνές κοινό τι συμβαίνει στον πολιτισμό σε συνθήκες πολέμου. Είναι τεράστιο έγκλημα, όχι μόνο για μένα αλλά και σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, το να καταστρέφεις μουσεία και γκαλερί και έργα τέχνης: στην Ουκρανία πάνω από 1.000 αντικείμενα από την πολιτιστική κληρονομιά της UNESCO έχουν καταστραφεί. Ο πόλεμος δεν γίνεται μόνο για την κατάκτηση εδαφών αλλά και για την εξάλειψη του πολιτισμού μας. Αν είσαι έτοιμος να γίνεις Ρώσος και να αφομοιωθείς, τότε έχεις κάποιες ελπίδες επιβίωσης».
«Είναι τεράστιο έγκλημα, όχι μόνο για μένα αλλά και σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, το να καταστρέφεις μουσεία και γκαλερί και έργα τέχνης: στην Ουκρανία πάνω από 1.000 αντικείμενα από την πολιτιστική κληρονομιά της UNESCO έχουν καταστραφεί».
Θυμάται μια συζήτηση που είχε με μια ξαδέρφη της, με καταγωγή από τη Ρωσία, η οποία είχε υποστηρίξει ότι Ρώσοι και Ουκρανοί είναι «αδέρφια». Τότε, η Iryna τής είχε παραθέσει τα γεγονότα του 2014 στην πλατεία Μαϊντάν στο Κίεβο (γνωστή και ως πλατεία Ανεξαρτησίας), η οποία πλημμύρισε με κόσμο όταν η αστυνομία επιτέθηκε σε φοιτητές διαδηλωτές. Και όταν η αστυνομία άνοιξε πυρ τραυματίζοντας, ακόμα και σκοτώνοντας, εκατοντάδες, «άρχισαν να έρχονται ακόμα περισσότεροι. Όταν οι Ρώσοι συγκεντρώνονται σε πλατείες, με το που αρχίζουν οι συλλήψεις το πλήθος διαλύεται. Ο πληθυσμός τους είναι τεράστιος, αλλά δεν είναι ακόμα έτοιμοι να αντισταθούν. Αυτό ίσως έχει να κάνει με τη λογοτεχνία τους, που δείχνει ότι ένας άνθρωπος δεν μπορεί να κάνει τίποτα μπροστά στην τεράστια μηχανή. Αλλά στην παράδοση της ουκρανικής λογοτεχνίας έχουμε αγωνιστές σαν τον Δαυίδ εναντίον του Γολιάθ. Δεν νικούν πάντα, κάποιες φορές πεθαίνουν, αλλά δεν σταματούν ποτέ να αγωνίζονται για την ελευθερία, για τα δικαιώματά τους».
«Στο παρελθόν η αγορά μας είχε πλημμυρίσει από ρωσικά βιβλία [σύμφωνα με την Ουκρανική Ένωση Εκδοτών και Βιβλιοπωλών, αποτελούσαν το 73-75% της συνολικής εκδοτικής παραγωγής στην Ουκρανία]. Μάλιστα κάποια έργα μυθοπλασίας που είχαν κυκλοφορήσει γύρω στο 2009-10 περιέγραφαν ό,τι ακριβώς συμβαίνει σήμερα: Ρώσους να προσπαθούν να “αποναζιστικοποιήσουν” την Ουκρανία. Τότε τα διαβάζαμε και γελούσαμε». Το 2023 ο Zelensky απαγόρευσε διά νόμου την εισαγωγή και διανομή βιβλίων από τη Ρωσία και τη Λευκορωσία. «Τώρα έχουμε μια τεράστια άνθηση στους Ουκρανούς κλασικούς. Ο κόσμος θέλει να ανακαλύψει τις ρίζες του».
Δεν είναι μόνο τα βιβλία αλλά και η ίδια η γλώσσα που μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως όπλο από τους εκάστοτε κατακτητές. Ακόμα και όταν η κατάκτηση μιας χώρας γίνεται με πιο έμμεσους τρόπους όπως με την αποικιοκρατία (εξαιρετική προσέγγιση σε αυτό το θέμα το μυθιστόρημα της Ιρλανδής συγγραφέα Audrey Magee, «Η αποικία», εκδ. Διόπτρα στα ελληνικά). Στα κατεχόμενα εδάφη, όπως λέει η Iryna, ακόμα και το να μιλήσεις ουκρανικά μπορεί να σου στοιχίσει τη ζωή. Ακόμα και αν είσαι συγγραφέας παιδικών βιβλίων: ως παράδειγμα φέρνει την ιστορία του Volodymyr Vakulenko, ο οποίος είχε επιλέξει να ζει σε μια ήσυχη ζώνη κοντά στην ουκρανική πόλη Ιζιούμ για να προστατεύει τον αυτιστικό γιο του από τη φασαρία των πόλεων.
Στα κατεχόμενα εδάφη, όπως λέει η Iryna, ακόμα και το να μιλήσεις ουκρανικά μπορεί να σου στοιχίσει τη ζωή. Ακόμα και αν είσαι συγγραφέας παιδικών βιβλίων: ως παράδειγμα φέρνει την ιστορία του Volodymyr Vakulenko, ο οποίος είχε επιλέξει να ζει σε μια ήσυχη περιοχή κοντά στην ουκρανική πόλη Ιζιούμ για να προστατεύει τον αυτιστικό γιο του από τη φασαρία των πόλεων.
Όταν η περιοχή καταλήφθηκε από τα ρωσικά στρατεύματα, ο Vakulenko συνελήφθη «επειδή είχε ένα παράξενο κούρεμα, σαν των Κοζάκων, και αρνήθηκε να μιλήσει ρωσικά. Μιλούσε μόνο ουκρανικά, λέγοντας ανοιχτά τη γνώμη του». Θεωρήθηκε αγνοούμενος για πολύ καιρό, μέχρι που ανακαλύφθηκε η σορός του σε ομαδικό τάφο. Άφησε πίσω τον αυτιστικό γιο του και τη γυναίκα του, ανάπηρη σε αμαξίδιο.
Ούτε οι άνθρωποι του πολιτισμού, επομένως, είναι στο απυρόβλητο. Μια άλλη σημαντική απώλεια στον χώρο που αναφέρει η Iryna είναι η Victoria Amelina, «μια διάσημη, βραβευμένη συγγραφέας» που μετά την εισβολή «άρχισε να ερευνά εγκλήματα πολέμου». Στις 27 Ιουνίου 2023 καθόταν σε ένα εστιατόριο στο Κραματόρσκ, «όπως καθόμαστε εμείς τώρα σε αυτό το καφέ», και ενημέρωνε τους δημοσιογράφους μιας διεθνούς αποστολής. Όταν το εστιατόριο βομβαρδίστηκε, «οι άλλοι δημοσιογράφοι τραυματίστηκαν αλλά επέζησαν και επέστρεψαν στις πατρίδες τους. Η Victoria, αν και διακομίστηκε στο νοσοκομείο, δεν τα κατάφερε».
Μια από τις παρακαταθήκες που άφησε η Amelina είναι το μοναδικό βιβλίο μη μυθοπλασίας της, «Looking at Women Looking at War», με «συνεντεύξεις γυναικών που βοηθούσαν άλλες γυναίκες». Παρόλο που η ίδια δεν πρόλαβε να το ολοκληρώσει, ο εκδοτικός οίκος και οι φίλοι της εργάστηκαν σκληρά για να καλύψουν τα κενά, με αποτέλεσμα να κυκλοφορήσει το 2025, φέρνοντάς της μάλιστα μετά θάνατον το διακεκριμένο Βραβείο Όργουελ Πολιτικής Λογοτεχνίας.
Ακόμα και αν ο πόλεμος της Ουκρανίας δεν δίνει πλέον καθημερινά πηχυαίους τίτλους στη διεθνή ειδησεογραφία, για τους ανθρώπους της δεν περνάει μέρα χωρίς απώλειες. «Κάθε μέρα στα social media θα μάθεις για κάποιον που δεν είναι πια στη ζωή. Ίσως τον γνώριζες προσωπικά, ίσως ήταν φίλος φίλου σου ή ακόμα και ένας διάσημος ηθοποιός».
Ακόμα και αν ο πόλεμος της Ουκρανίας δεν δίνει πλέον καθημερινά πηχυαίους τίτλους στη διεθνή ειδησεογραφία, για τους ανθρώπους της δεν περνάει μέρα χωρίς απώλειες. «Κάθε μέρα στα social media θα μάθεις για κάποιον που δεν είναι πια στη ζωή. Ίσως τον γνώριζες προσωπικά, ίσως ήταν φίλος φίλου σου ή ακόμα και ένας διάσημος ηθοποιός».
Για την ομάδα του Chytomo, μια από τις πιο στενές απώλειες ήταν της πρώην συνεργάτιδάς της και βραβευμένης δημοσιογράφου Alla Pushkarchuk, η οποία μετά την εισβολή είχε καταταγεί εθελοντικά στον στρατό (η επιστράτευση δεν είναι υποχρεωτική για τις γυναίκες). Ξεκίνησε ως πολεμική ανταποκρίτρια και συνέχισε ως χειρίστρια ενός οργάνου πλοήγησης. «Στη διάρκεια μιας μετακίνησής της από την πρώτη γραμμή στα μετόπισθεν, ενώ βρισκόταν ήδη σε ζώνη αμάχων, σκοτώθηκε από ένα είδος πυραύλου που όταν εκρήγνυται εκτοξεύει παντού θραύσματα μετάλλου, προκαλώντας τις περισσότερες ανθρώπινες απώλειες. Πέθανε στα χέρια του συζύγου της, που επίσης υπηρετούσε στο στρατό». Πρόσφατα το Chytomo διοργάνωσε μια έκθεση στη μνήμη της, με φωτογραφίες της αλλά και με τα κολιέ της, που αγαπούσε τόσο. «Η προσωπικότητά της ήταν το αντίθετο του πολέμου. Αγαπούσε την τέχνη, τον πολιτισμό, οτιδήποτε όμορφο» θυμάται η Iryna.
Η Alla τούς είχε πει ότι στη θητεία της στον στρατό πολλοί άντρες την υποτιμούσαν λόγω του φύλου της. «Δεν είναι εδώ η θέση σου, της έλεγαν». Πλέον όμως ο ουκρανικός στρατός αποτελείται σε ποσοστό 20% από γυναίκες, προσθέτει η Iryna – και, γενικά, από πολίτες που μπορεί στο παρελθόν να μην είχαν πιάσει ποτέ όπλο. «Φαντάσου να είσαι καλλιτέχνης και να πρέπει να μάθεις ξαφνικά να πυροβολείς. Πολλοί Ουκρανοί συγγραφείς κατατάχθηκαν εθελοντικά».
Οι γυναίκες της Ουκρανίας, ειδικότερα, έχουν αναλάβει πολλούς κόντρα -τουλάχιστον για τα έμφυλα στερεότυπα- ρόλους. «Ελλείψει αντρών, έγιναν η βασική εργατική δύναμη. Ακόμα και όταν μιλάμε για εργασίες όπως οδηγοί ταξί ή πιο χειρωνακτικές, όπως αποθηκάριοι. Παράλληλα αυτές φροντίζουν τα παιδιά, ίσως και τους ηλικιωμένους γονείς τους». Άλλες ξεκινούν το δικό τους αντάρτικο: όπως τα μέλη του all-female κινήματος Zla Mavka (Mavka είναι η ονομασία ενός θηλυκού πνεύματος της ουκρανικής μυθολογίας), που δρα στα κατεχόμενα εδάφη αναρτώντας, για παράδειγμα, ποιήματα στους τοίχους ή ουκρανικές σημαίες στα παράθυρα.
Στις ακραίες συνθήκες ενός πολέμου, πολλά ζευγάρια λυγίζουν και σπάνε. Δεν αντέχουν την απόσταση και τις ψυχικές πιέσεις όταν, για παράδειγμα, ο άντρας πηγαίνει να πολεμήσει στην πρώτη γραμμή ή η γυναίκα και τα παιδιά γίνονται πρόσφυγες. «Αυτός είναι ένας λόγος, νομίζω, που έχουμε τόσο πολλά διαζύγια». Ακόμα και αν επιστρέψει ένας άντρας από τον πόλεμο, «δεν είναι πια ο ίδιος άνθρωπος, και όλοι πρέπει να αντιμετωπίσουν τις συνέπειες».
Οι γυναίκες της Ουκρανίας έχουν αναλάβει πολλούς κόντρα -τουλάχιστον για τα έμφυλα στερεότυπα- ρόλους. «Ελλείψει αντρών, έγιναν η βασική εργατική δύναμη. Ακόμα και όταν μιλάμε για εργασίες όπως οδηγοί ταξί ή πιο χειρωνακτικές, όπως αποθηκάριοι. Παράλληλα αυτές φροντίζουν τα παιδιά, ίσως και τους ηλικιωμένους γονείς τους».
Οι γυναίκες που έχουν παραμένει στην Ουκρανία μαζί με τα παιδιά τους αντιμετωπίζουν αδιανόητες για πολλούς από εμάς δυσκολίες. Ας πούμε, πολλά σχολεία έκλεισαν γιατί δεν είχαν υπόγειο που θα μπορούσε να μετατραπεί σε καταφύγιο. «Τις ώρες που εμπιστεύεσαι το παιδί σου σε έναν δάσκαλο είναι δική του ευθύνη να το φροντίσει, αλλά αν δεν υπάρχει καταφύγιο δεν είναι σε θέση να το κάνει». Το αποτέλεσμα είναι η οικογένεια να αναγκάζεται να κρατήσει το παιδί στο σπίτι ή, για να μπορεί να εργαστεί και η μητέρα, να επωμίζεται το κόστος ενός ιδιωτικού σχολείου με καταφύγιο, όταν δεν υπάρχει στην περιοχή δημόσιο με αυτή την υποδομή.
Η Iryna απευθύνει έκκληση στη φίλη και συνεργάτιδά της, Oksana, να πάει στον Καναδά μαζί με το τρίχρονο αγοράκι της, έστω για μερικούς μήνες, «να πάρουν μια ανάσα. Μου λέει: όχι, γιατί αν φύγω ποιος θα περπατάει στους δρόμους του Κιέβου; Για εκείνη, είναι πολύ σημαντικό οι κάτοικοι της πόλης να συνεχίσουν να τής εμφυσούν ζωή, γιατί όταν φεύγουν πεθαίνουν και οι επιχειρήσεις και ο πολιτισμός της».
Καθώς δεν διαφαίνεται στ0ν κοντινό ορίζοντα η προοπτική της ειρήνης στην Ουκρανία, έχει αρχίσει να αναδύεται μια τάση, όπως σχολιάζει η Iryna: Πολλές επιχειρήσεις, ή τουλάχιστον όσες έχουν τη δυνατότητα, μεταφέρουν τις δραστηριότητές τους κάτω από τη γη, ώστε να συνεχίσουν να λειτουργούν με μεγαλύτερη ασφάλεια. «Για παράδειγμα, ο εκδοτικός οίκος βιβλίων τέχνης Oleksandr Savchuk Publishing House στο Χάρκοβο άνοιξε ένα βιβλιοπωλείο και μια καφετέρια στο υπόγειό του, όπου μπορεί κάποιος να βρει καταφύγιο με ένα καφέ και ένα βιβλίο».
Αν και πολλές φορές οι βομβαρδισμοί πιάνουν τούς Ουκρανούς κυριολεκτικά στον ύπνο: συμβαίνουν «ανάμεσα στη μία και στις πέντε το πρωί. Οι συνεργάτες μας στέλνουν μηνύματα από τα καταφύγια. Λένε: αφού δεν μπορώ να κοιμηθώ, τουλάχιστον ας τελειώσω το άρθρο μου. Δουλεύουμε με βάρδιες. Κάποιες φορές τα πρωινά αναγκαζόμαστε να ακυρώσουμε βιντεοκλήσεις στο Zoom, γιατί ο κόσμος νυστάζει τόσο πολύ, ώστε δεν μπορεί να συμμετέχει.
Πολλές φορές οι βομβαρδισμοί πιάνουν τους Ουκρανούς κυριολεκτικά στον ύπνο: συμβαίνουν «ανάμεσα στη μία και στις πέντε το πρωί. Οι συνεργάτες μας στέλνουν μηνύματα από τα καταφύγια. Λένε: αφού δεν μπορώ να κοιμηθώ, τουλάχιστον ας τελειώσω το άρθρο μου.
»Εγώ, από τον Καναδά, προσπαθώ να δουλεύω με πιο σταθερούς ρυθμούς, συχνά όμως οι συνάδελφοί μου από την Ουκρανία είναι πιο συνεπείς. Διαβάζω τις ειδήσεις και είναι τόσο άσχημες, που μετά κάθομαι, απλά, στον υπολογιστή χωρίς να μπορώ να γράψω τίποτα. Και εκείνοι λένε, πρέπει να δουλέψουμε, πάμε».
Στον Καναδά η Iryna βρήκε ανθρώπους «ζεστούς και καλούς, μια πολύ ανοιχτή και υποστηρικτική κοινωνία». Αλλά ενώ πολλοί πηγαίνουν εκεί «για να βγάλουν χρήματα», η δική της αφοσίωση στην πολιτιστική δημοσιογραφία παραμένει αδιατάρακτη. Επισφραγίζεται όχι μόνο από τη συνεργασία της με το Chytomo αλλά και από άλλες δράσεις, όπως η διαρκής προσπάθεια να παρουσιάζει Ουκρανούς καλλιτέχνες και να συνδιοργανώνει το ουκρανικό περίπτερο στην έκθεση βιβλίου Salon du livre de Montréal.
«Η ζωή μάς διδάσκει να μη θεωρούμε τίποτα δεδομένο. Πρέπει να αγωνιζόμαστε καθημερινά για αξίες όπως η δημοκρατία, η ελευθερία, η ισότητα. Για μένα ο πολιτισμός είναι ένα από τα πράγματα που μας κρατούν σε εγρήγορση. Βλέπουμε τι συμβαίνει στη διεθνή πολιτική». Δεν αναφέρεται μόνο στην «προσπάθεια της Ρωσίας, από την εποχή των τσάρων, να σβήσει τις φωνές των καλλιτεχνών», αλλά και στην «πολιτική του Trump, που στρέφεται εναντίον της κοινωνίας των πολιτών σε ολόκληρο τον κόσμο». Μάλιστα το Chytomo έχει ξεκινήσει ένα πρόγραμμα, το Erasure of Word, που είναι «αφιερωμένο στην ελευθερία του λόγου και της καλλιτεχνικής έκφρασης».
«Η ζωή μάς διδάσκει να μη θεωρούμε τίποτα δεδομένο. Πρέπει να αγωνιζόμαστε καθημερινά για αξίες όπως η δημοκρατία, η ελευθερία, η ισότητα. Για μένα ο πολιτισμός είναι ένα από τα πράγματα που μας κρατούν σε εγρήγορση. Βλέπουμε τι συμβαίνει στη διεθνή πολιτική».
Σε αυτή τη φάση, ο βασικός στόχος της Iryna είναι η επιβίωση του Chytomo, που, επιπλέον, αντιμετωπίζει τις ίδιες απειλές με τα media σε ολόκληρο τον κόσμο, όπως το (υπερ)απλουστευμένο περιεχόμενο των social media, τα fake news, τα bots. Για το μέλλον, ονειρεύεται την επιστροφή στην πατρίδα της, με τον σύντροφο και τον γιο της. «Δεν ήταν ποτέ στα πλάνα μου να εγκαταλείψω την Ουκρανία, είχα μια εκπληκτική ζωή εκεί. Έκανα τη δουλειά που αγαπούσα, είχα υπέροχους φίλους, μια κοινότητα, σπίτι, αυτοκίνητο». Κατανοεί, φυσικά, ότι η χώρα που θα βρει δεν θα είναι η ίδια με εκείνη που άφησε. «Δεν μπορείς να φέρεις πίσω τους ανθρώπους που σκοτώθηκαν. Δεν μπορείς να φέρεις πίσω τα μουσεία που ισοπεδώθηκαν. Αλλά πρέπει να ξαναχτίσουμε ό,τι μπορούμε – αν και έχω την αίσθηση ότι αυτό δεν σταματήσαμε ποτέ να το κάνουμε».
Ευχαριστούμε το Cafe Bar 67 (Εμμανουήλ Μπενάκη 67, Αθήνα) για τη φιλοξενία της φωτογράφισης.
