Κάθε χρόνο στο ξεκίνημα του καλοκαιριού ένα μελίσσι από φίλους και συναδέλφους βουίζει ασταμάτητα γύρω από το κεφάλι μου. «Ποια βιβλία να πάρω μαζί μου στις διακοπές, τι μου προτείνεις;», με δεύτερη φωνή την απαραίτητη διευκρίνιση: «Θέλω κάτι ελαφρύ, να ξεσκάσω». Το ελαφρύ είναι κυριολεκτικό και μεταφορικό -λίγοι θα βάλουν στην τσάντα της παραλίας το Φλεγόμενο Αγόρι του Πολ Όστερ που απλώνεται σε 1.184 σελίδες ή το Δεν μου ανήκω του Μαχμούτ Νταρουίς («μα ποιος διαβάζει ποίηση στους 40 υπό σκιάν;», θα διαμαρτυρηθούν και μόνο που το πρότεινα). Όμως γιατί τα βιβλία που θα συνοδέψουν τις αποδράσεις μας να ορίζονται ως κάτι ανάλαφρο και όχι, για παράδειγμα, φιλοσοφικό ή πολιτικό; Μήπως τελικά αυτό που αποζητάμε δεν είναι τόσο η ξεκούραση όσο ένας ευχάριστος αν όχι ιδανικός καθρέφτης του εαυτού μας;
«ποιο είναι το βιβλίο που θα ήθελες να διαβάσεις απερίσπαστος και δεν έχεις τον χρόνο;»
Ας μην ξεχνάμε και την ελληνική αγαπημένη συνήθεια του φαίνεσθαι, την επιθυμητή και προβαλλόμενη εικόνα του εαυτού μας που θα φέρουμε (και) στο ταξίδι. Ειδικά η δημόσια ανάγνωση, στην παραλία ή στο πλοίο, λέει πολλά για τον κάτοχο του βιβλίου. Αν με την άκρη του ματιού μου δω ότι κάποιος διαβάζει κυβερνοπάνκ ή κόμικς στο κατάστρωμα, αυτομάτως γίνεται ο άνθρωπος με τον οποίο έχω κάτι να πω στη διάρκεια του ταξιδιού. Ομοίως, αν περνώντας μπροστά από μια πετσέτα δω να λιάζεται ένα έργο ή τα σονέτα του Σαίξπηρ («μα, Σαίξπηρ, στην παραλία;», σας φαντάζομαι να διαμαρτύρεστε) ή ένα μυθιστόρημα του Φ. Σ. Φιτζέραλντ, σημειώνω ότι σε αυτό το σημείο της παραλίας έχω μία φίλη. Αυτά συμβαίνουν στο δικό μου (φανταστικό) κόσμο. Η πραγματικότητα είναι πιο ρηχή: στην καλύτερη περίπτωση διαβάζεται ομαδικά ένα συμπαθητικό ελληνικό best seller, ενώ δεν αποκλείεται και η περίπτωση της… ομαδικής μανίας. Τα πρόσφατα καλοκαίρια στις ελληνικές παραλίες υπήρχαν τόσα αντίτυπα των βιβλίων της Φεράντε ή του Εκεί που τραγουδάνε οι καραβίδες, όσα και αλμυρίκια.
«Τα βιβλία για την παραλία δεν είναι λογοτεχνικό είδος, αλλά φίλτρο»
Η ίδια η ιδέα του βιβλίου για το καλοκαίρι, summer ή beach read στον αγγλόφωνο κόσμο, δεν είναι ουδέτερη. Kαλλιεργήθηκε μεθοδικά από τη βιομηχανία του βιβλίου – ιδίως στις ΗΠΑ. Όπως αναφέρει σχετικό ρεπορτάζ του CNN, εκδοτικοί οίκοι όπως ο Penguin Random House επενδύουν συστηματικά σε τίτλους που πληρούν τα «καλοκαιρινά» χαρακτηριστικά: ανάλαφρη πλοκή, συναισθηματική ένταση, εξώφυλλα με θάλασσες, κοκτέιλ και ροζ φλαμίνγκο. Το κοινό-στόχος είναι κυρίως γυναίκες που αναζητούν «κάτι ανάλαφρο». Από τη βικτωριανή εποχή, άλλωστε, μέχρι σήμερα, η λογοτεχνία του καλοκαιριού θεωρείται λιγότερο σοβαρή – επειδή διαβάζεται από γυναίκες, επειδή σχετίζεται με αναψυχή και συναίσθημα, επειδή δεν μοιάζει «δύσκολη». Σε πρόσφατο άρθρο του New Yorker, με αφετηρία το βιβλίο Books for Idle Hours της ακαδημαϊκού Ντόνα Χάρινγκτον-Λούκερ , ξεδιπλώνεται η ιστορική διαδρομή αυτής της αναγνωστικής πρακτικής. Από το 19ο αιώνα, όταν το καλοκαίρι έγινε εποχή διακοπών για την ανερχόμενη αστική τάξη, οι εκδότες άρχισαν να πλασάρουν ελαφριά μυθιστορήματα για «κυρίες σε θέρετρα». Ο Χένρι Τζέιμς έγραφε για τη «γοητευτική εικόνα μιας γυναίκας με το πλεκτό της ή ένα βιβλίο στο χέρι σε μια δροσερή σκιά», ενώ ο (δημοσιογράφος και λογοτέχνης) Αρλο Μπέιτς ειρωνευόταν τη «θερινή λογοτεχνική αφρόκρεμα» των γυναικών που «είχαν στο μυαλό τους φουστάνια και ανάλαφρες ιστορίες». Εδώ και πολλές δεκαετίες λοιπόν, τους καλοκαιρινούς μήνες, και για λόγους που συνδέονται με τις πρακτικές αναψυχής της αστικής τάξης, οι αφίσες και οι διαφημίσεις του εκδοτικού κόσμου απεικόνιζαν γυναίκες με καπέλα, φορέματα και… βιβλία. Η ανάγνωση μετατράπηκε σε ένα αισθητικό, «κομψό» τελετουργικό, ταυτισμένο κυρίως με τη θηλυκότητα. Η τάση αυτή καθόρισε όχι μόνο το περιεχόμενο των καλοκαιρινών βιβλίων, αλλά και την ίδια την αξιακή κρίση που τα συνοδεύει: Το marketing συνέχισε αυτή την αφήγηση (το beach read είναι εύκολο, διαβάζεται κυρίως από γυναίκες και προτείνει διασκέδαση και συναισθηματική σύνδεση) εμπλουτίζοντάς τη με αισθητική – αλλά σπάνια με ουσία. Τα βιβλία για την παραλία δεν είναι βεβαίως λογοτεχνικό είδος, αλλά φίλτρο: ένας τρόπος να ταξινομήσουμε ολόκληρες ομάδες βιβλίων και αναγνωστών. Ένα παράδοξο marketing που προσπαθεί να ντύσει την επιφανειακή κατανάλωση με καλοκαιρινή ανεμελιά, ενώ στην ουσία αναπαράγει κοινωνικά στερεότυπα.
«Απόδραση με λέξεις αντί για βαλίτσες»
Αυτά στην άλλη άκρη του Ατλαντικού. Σε αυτή τη μικρή γωνιά των Βαλκανίων τα πράγματα είναι, ευτυχώς, μάλλον διαφορετικά. Πρώτα απ’ όλα, το τι σημαίνει καλοκαιρινό ανάγνωσμα δεν είναι καθόλου απλό, ούτε προκαθορισμένο. «Καλοκαιρινό ανάγνωσμα για έναν εκδοτικό οίκο μπορεί να σημαίνει πολλά πράγματα, από τα βιβλία των χαρούμενων διακοπών για τα παιδιά ως το τελευταίο μυθιστόρημα πολυαγαπημένου συγγραφέα. Πίσω και πάνω από όλα αυτά, όμως, είναι η απάντηση στην εξής ερώτηση: ποιο είναι το βιβλίο που θα ήθελες να διαβάσεις απερίσπαστος και δεν έχεις τον χρόνο;», μας λέει η εκδότρια Άννα Πατάκη.
«Δεν υπάρχουν summer reads! Από την άλλη, τα αστυνομικά και τα θρίλερ, επιλέγονται από πολλούς αναγνώστες για τις καλοκαιρινές τους διακοπές»
Στις Εκδόσεις Διόπτρα, η Αλεξάνδρα Αυγερινού, διευθύντρια Επικοινωνίας, βλέπει στο βιβλίο για το καλοκαίρι «μια πρόσκληση σε απόδραση με λέξεις αντί για βαλίτσες. Είτε πρόκειται για αστυνομικά και ψυχολογικά θρίλερ, όπως τα βιβλία των Φρίντα ΜακΦάντεν και Σεμπάστιαν Φίτζεκ, ελληνικά μυθιστορήματα όπως το νέο βιβλίο του Γιάννη Ξανθούλη, Η άλωση των Αθηνών από τις αδελφές Γαργάρα ή η έκπληξη του καλοκαιριού, Σταγόνες, από το Φυστίκι που Κυλάει, είτε για δοκίμια αυτοβελτίωσης, όπως το εκπληκτικό Αφήστε τους της Μελ Ρόμπινς. Το βιβλίο του καλοκαιριού είναι», όπως λέει η ίδια, «ο καλύτερος σύντροφος των διακοπών».
«Όλα τα βιβλία μπορούν και πρέπει να διαβάζονται κάθε εποχή»
Αλλού, η προσέγγιση είναι πιο αποστασιοποιημένη. «Εμείς δεν έχουμε ειδική κατηγορία καλοκαιρινών αναγνωσμάτων», υποστηρίζει ο εκδότης Αργύρης Καστανιώτης. «Όλα τα βιβλία μπορούν και πρέπει να διαβάζονται κάθε εποχή». Παρ’ όλα αυτά, παραδέχεται ότι η λογοτεχνία κυριαρχεί στις καλοκαιρινές επιλογές, με περιστασιακές εξάρσεις στις πωλήσεις αστυνομικών, ταξιδιωτικών ή ιστορικών μυθιστορημάτων. «Ένα από τα περσινά best sellers των εκδόσεων Καστανιώτη, Ο Καιρός της Τζέννυ Ερπενμπεκ, ήταν ένα λογοτεχνικά απαιτητικό βιβλίο για μια σύνθετη σχέση.
Στο ίδιο μήκος κύματος και στις εκδόσεις Μεταίχμιο. Όπως εξηγεί η διευθύντρια Επικοινωνίας, Ντόρα Τσακνάκη, «ένα οποιοδήποτε βιβλίο μπορεί να είναι καλοκαιρινό ανάγνωσμα – ή και χειμερινό». Η εποχή δεν καθορίζει το είδος της ανάγνωσης, αλλά το καλοκαίρι προσφέρει περισσότερο ελεύθερο χρόνο. Η ίδια αναγνωρίζει ότι οι τίτλοι με καλοκαιρινό σκηνικό προγραμματίζονται χρονικά ώστε να κυκλοφορήσουν σε αντίστοιχες περιόδους, όπως θα έκανε κανείς με ένα χριστουγεννιάτικο μυθιστόρημα. «Αν και το εκπληκτικό Μικρά πράγματα σαν κι αυτά, της Ιρλανδής Κλερ Κίγκαν, παρ’ όλη τη χριστουγεννιάτικη ατμόσφαιρα, θα συνιστούσα να το διαβάσει κανείς οποιαδήποτε εποχή. Το καλοκαίρι υπάρχει μια προτίμηση στη λογοτεχνία και στο αστυνομικό… Το διάστημα αυτό ψηλά στις προτιμήσεις των αναγνωστών βρίσκεται το άκρως επινοητικό υπερφυσικό θρίλερ του Αμερικανού Τζέισον Ρικούλακ με τίτλο Κρυμμένες ζωγραφιές, που σίγουρα θα συνεχίσει να διαβάζεται με αμείωτη ένταση όλο το καλοκαίρι».
«Δεν υπάρχουν summer reads»
Από την άλλη, υπάρχει κι εκείνος ο αναγνώστης που θέλει επιτέλους να διαβάσει απερίσπαστος. Όπως λέει η εκδότρια Άννα Πατάκη, το πιο καλοκαιρινό βιβλίο μπορεί να είναι εκείνο που περίμενες καιρό να ξεκινήσεις. «Κάθε χρόνο τσακωνόμαστε στο γραφείο για το αν πρέπει να εκδίδονται νέα βιβλία τον Ιούλιο», σχολιάζει. «Ένα από αυτά τα βιβλία, που κυκλοφόρησε στο τέλος Ιουλίου του 2022, οι Εκδοχές πολέμου, 2009-2022, η συζήτηση του Ευάγγελου Βενιζέλου με τον δημοσιογράφο Γιώργο Κουβαρά για το παρασκήνιο της οικονομικής κρίσης και όσα ακολούθησαν, έφτασε μέσα στον καυτό Αύγουστο στις βιτρίνες όλων των βιβλιοπωλείων. Έκανε απανωτές επανεκδόσεις και διαβάστηκε, νομίζω, σαν ένα συναρπαστικό true crime».
«Το καλοκαίρι υπάρχει μια προτίμηση στη λογοτεχνία και στο αστυνομικό»
Στο bookpress.gr, ο Κώστας Κατσουλάρης, το θέτει ευθέως: «Δεν υπάρχουν βιβλία “για το καλοκαίρι”». Αυτό δεν εμποδίζει την ομάδα του να ετοιμάζει, κάθε χρόνο τέτοια εποχή, προτάσεις με τίτλους όπως «50 λογοτεχνικά βιβλία για όλες τις διαθέσεις και για κάθε στιγμή» (φέτος) ή «50 βιβλία λογοτεχνίας για το καλοκαίρι και για κάθε εποχή». Όπως εξηγεί ο ίδιος, πρόκειται για μια ισορροπία ανάμεσα στην ανάγκη των αναγνωστών για θεματικές προτάσεις διακοπών και την πεποίθηση ότι όλα τα καλά βιβλία μπορούν να διαβαστούν όποτε θέλεις. «Δεν υπάρχουν summer reads», επαναλαμβάνει εμφατικά. «Από την άλλη, υπάρχει ένα είδος βιβλίων, τα αστυνομικά και τα θρίλερ, που επιλέγονται από πολλούς αναγνώστες για τις καλοκαιρινές τους διακοπές. Στο bookpress.gr πάντως δεν προβάλλουμε τα γούστα μας. Είμαστε ένας μεγάλος ιστότοπος για το βιβλίο, απευθυνόμαστε σε πολλά και διαφοροποιημένα κοινά, που όλα είναι απαιτητικά». Από τα λόγια του κρατάω την τελευταία λέξη, που χαρακτηρίζει και για μένα το ελληνικό κοινό: απαιτητικό. Στην Ελλάδα οι αναγνώστες μοιάζουν να κλείνουν τα αυτιά τους στις σειρήνες του marketing και να επιλέγουν βιβλία για το καλοκαίρι με ειδικό, προσωπικό βάρος.
