Εικονογράφηση: Anna Schoenborn
«Ευτυχισμένος αυτός που έκανε το ταξίδι του Οδυσσέα», λέει ο διάσημος στίχος του Κ.Π. Καβάφη, άλλη μια ποιητική υπενθύμιση του ταξιδιού που ανακαλούν αιώνες τώρα ποιητές, ταξιδευτές και λογοτέχνες. Πρόσφατα είδαμε να εκδίδεται στα αγγλικά η «Οδύσσεια» με τη μορφή παραμυθιού από τον Στίβεν Φράι αλλά και να μεταφέρεται στον κινηματογράφο από τον οσκαρούχο Κρίστοφερ Νόλαν, με τα γυρίσματα να αναστατώνουν χαρμόσυνα σε διαφορετικές περιοχές της Ελλάδας. Από την εποχή του Ησίοδου, μέσα από τις διάφορες αφηγήσεις Μινωιτών ή Μυκηναίων ταξιδευτών που επαναλαμβάνονται στην «Οδύσσεια», είχε αρχίσει η συζήτηση για τους τόπους που επισκέφθηκε ο Οδυσσέας κατά τη 10χρονη περιπλάνησή του και ακόμα προσπαθούμε να εντοπίσουμε ποια μπορεί να είναι, για παράδειγμα, η σπηλιά που κρύφθηκε ο Κύκλωπας Πολύφημος, γιατί ακόμα και σήμερα ο Καβομαλιάς είναι το πιο επικίνδυνο σημείο για τους ναυτικούς και πού ακριβώς εντοπίζεται το πανέμορφο νησί της Καλυψούς που κράτησε καθηλωμένο τον Οδυσσέα για επτά ολόκληρα χρόνια.
Αυτός ο φανταστικός χάρτης, που διαμόρφωσε με το ταξίδι του ο Οδυσσέας, ουσιαστικά ταυτίζεται με τον κόσμο της Μεσογείου, από τα άκρα του Βοσπόρου μέχρι τις ακτές της Αφρικής και τα νησιά της Ιταλίας. Πληροφορίες για το πού ακριβώς βρίσκονται σήμερα τα σημεία από όπου άφησε τα ίχνη του ο Οδυσσέας αντλούμε από διάφορες κλασικές πηγές που παραπέμπουν στο γνωστό έπος του Ομήρου, όπως του Θεόφραστου, του Θουκυδίδη, του Στράβωνα ή του Πλούταρχου αλλά και από σύγχρονα αναγνώσματα όπως τα σχετικά πρόσφατα «Ταξιδεύοντας στη Μεσόγειο με τον Όμηρο» (μτφ. Τιτίνας Σπερελάκη, Μεταίχμιο), αλλά και το «Μια Οδύσσεια» του Ντάνιελ Μέντελσον (μτφ. Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, Πατάκης). Πρόκειται για μέρη που προσφέρουν ακόμα και σήμερα πολλές αφορμές για μια περιήγηση, με τη σκιά του ομηρικού ήρωα να παραμένει ισχυρή και ένας βασικός λόγος για να δούμε διαφορετικά την προοπτική τους.
Στη μυθική Μαρώνεια
Το αχανές μπλε της Μεσογείου είναι το κεντρικό φόντο και με διαφορετική παλέτα τις απαλές αποχρώσεις της ιωνικής ενδοχώρας και της εξωτικής γης που σήμερα ταυτίζουμε με την Αφρική, όπου ο Όμηρος ξεδίπλωσε μια περιπέτεια που περιλάμβανε όλες τις δοκιμασίες και τις περιπέτειες που ζούσαν τότε οι Μινωίτες και οι Μυκηναίοι ναυτικοί. Μετά τη λήξη του πολέμου ο Οδυσσέας πήρε, όπως όλοι, το δρόμο της επιστροφής έχοντας στη διάθεσή του δώδεκα καράβια, αλλά διαπράττοντας ύβρι κατά των θεών στην Τροία ακολούθησε η τιμωρία που τον κράτησε δέκα χρόνια μακριά από τον τελικό του προορισμό, που ήταν πάντα η Ιθάκη. Ο πολυμήχανος ήρωας έκανε τα πάντα για να νικήσει το μένος του Ποσειδώνα που είχε αποφασίσει να τον κρατήσει μακριά από την πατρίδα. Στη Ραψωδία Ε, όπου πρωτοεμφανίζεται ο Οδυσσέας, τον βρίσκουμε στο νησί της Καλυψούς και πρέπει να φτάσουμε πολύ αργότερα για να αφηγηθεί πια ο ίδιος σε πρώτο πρόσωπο την ιστορία του στους Φαίακες: από εκεί μαθαίνουμε πώς ξεκίνησε με τα πλοία του από την Τροία φτάνοντας μέχρι τη χώρα των Κικόνων, των συμμάχων των Τρώων. Πρόκειται για μια περιοχή της Ροδόπης που σήμερα ταυτίζουμε με τη Μαρώνεια, που λένε ότι έβγαζε το πιο ωραίο κρασί με το οποίο μέθυσε ο Οδυσσέας τον Πολύφημο, και με το επιβλητικό όρος Ίσμαρος με θέα το θρακικό πέλαγος. Εκεί λένε ότι έφτασαν οι στρατιώτες του Οδυσσέα ρημάζοντας τα χωράφια με σπαρτά, τους αμπελώνες, αρπάζοντας και σφάζοντας τα ζώα. Eνας ευλογημένος τόπος που ακόμα φημίζεται για τους ελαιώνες και τους αμπελώνες και με τους αρχαιολογικούς χώρους που ανακαλούν τις περίφημες περιγραφές του Ομήρου, όπως το αρχαίο θέατρο Μαρώνειας, η αρχαία Ζώνη, και η ήρεμη παραλία των Δικέλλων, κοντά στην Αλεξανδρούπολη. Εκεί βρίσκουμε μάλιστα κατάλυμα με τον τίτλο «Villa Odyssea», που αφηγείται όλη την ιστορία του ομηρικού ήρωα και αναλαμβάνει να μεταφέρει τους επισκέπτες στη γη των Κικόνων, με τον ιδανικότερο τρόπο.
Ξεκίνησε με τα πλοία του από την Τροία φτάνοντας μέχρι τη χώρα των Κικόνων, των συμμάχων των Τρώων. Πρόκειται για μια περιοχή της Ροδόπης που σήμερα ταυτίζουμε με τη Μαρώνεια, που λένε ότι έβγαζε το πιο ωραίο κρασί με το οποίο μέθυσε ο Οδυσσέας τον Πολύφημο, και με το επιβλητικό όρος Ίσμαρος με θέα το θρακικό πέλαγος.
Ακόμα και σήμερα, πάντως, μπορούμε να φανταστούμε τι φουρτούνες αντιμετώπισε ο Οδυσσέας προσπαθώντας να φτάσει στην Ιθάκη, όπως στον περίφημο Καβομαλιά, το γνωστό ναυτικό πέρασμα ανάμεσα στη Σπάρτη και τα Κύθηρα, όπου μπορεί κανείς να βρει ονειρικά τοπία, υπέροχους καταρράκτες και την ξεχωριστή φύση με τα περίφημα μελίσσια. Οι θυελλώδεις άνεμοι λέγεται ότι έσπρωξαν τα πλοία του Οδυσσέα προς τη χώρα των Λωτοφάγων, την οποία τόσο οι αρχαίοι συγγραφείς, όπως ο Ηρόδοτος και ο Πολύβιος, θεωρούσαν συνώνυμη με τη γη της Αφρικής. Πολλοί έχουν ταυτίσει την περιοχή με τις σημερινές οάσεις Τσεμπίκα, Ταμέρζα και Ουνγκισμέλ, με τα δάση με τις χουρμαδιές και τους καταρράκτες, αλλά και την απέραντη έρημο, όπου είχαν γυριστεί οι ταινίες «Star Wars». Άλλοι πάλι θεωρούν από τις περιγραφές ότι πρόκειται για τη σημερινή Τυνησία. Η πρωτεύουσά της, Τύνιδα, που βρίσκεται στη βορειανατολική ακτή με τα υπέροχα χρώματα, τις γραφικές αγορές και τα ινσταγκραμικά σοκάκια, είναι σήμερα ταυτισμένη με τα περίφημα ερείπια της Καρχηδόνας αλλά και το παλάτι του Μπέη, ένας τόπος γεμάτος φοινικιές, συκιές και ελιές. Σημείο αναφοράς για την Τυνησία είναι φυσικά η έρημος Σαχάρα.
Η χώρα των Κυκλώπων, η σημερινή Ταορμίνα
Κατόπιν οι σύντροφοι που κατάφερε να αποσπάσει μετά βίας ο Οδυσσέας από τη χώρα των Λωτοφάγων έφτασαν στη χώρα των Κυκλώπων, όπου ο πάντοτε φιλοπερίεργος και φιλομαθής ήρωας θέλοντας να μάθει τι είδους κάτοικοι ζούσαν εκεί έφτασε μέχρι τη σπηλιά του Κύκλωπα Πολύφημου, ο οποίος έφαγε έξι συντρόφους του. Ο πρωτόγονος αυτός τρόπος ζωής που περιγράφει ο Όμηρος έκανε πολλούς να θεωρήσουν ότι το μέρος ταυτίζεται μάλλον με τη Σικελία (λόγω σχετικών αναφορών), έναν από τους πιο περιζήτητους προορισμούς σήμερα λόγω των τηλεοπτικών σειρών που γυρίστηκαν εκεί. Ειδικά η γραφική Ταορμίνα με τα πανέμορφα σοκάκια και το ελληνικό θέατρο, το οποίο δεσπόζει σε μια εντυπωσιακή τοποθεσία, ανάμεσα στον ουρανό και τη θάλασσα, που φιλοξενεί το ετήσιο πολιτιστικό φεστιβάλ Taormina Arte, είναι από μόνη της ένας λόγος να την επισκεφθεί κανείς. Στη συνέχεια ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του έφτασαν στο νησί του Αιόλου, όπου ο ατίθασος θεός του παρέδωσε έναν ασκό που περιείχε όλους τους ανέμους, εκτός από τους ούριους. Αν υπολογίσουμε ότι ο Αίολος διέμενε κατά κύριο λόγο στην περίφημη Αιολία ή Αιολίη, που βρισκόταν στο δυτικό άκρο του ομηρικού κόσμου, την περίφημη Στρογγύλη, τότε ταυτίζουμε σχετικά εύκολα το μέρος με το Στρόμπολι, στις Λιπάρες Νήσους, κοντά στη Σικελία.
Αν υπολογίσουμε ότι ο Αίολος διέμενε κατά κύριο λόγο στην περίφημη Αιολία ή Αιολίη, που βρισκόταν στο δυτικό άκρο του ομηρικού κόσμου, την περίφημη Στρογγύλη, τότε ταυτίζουμε σχετικά εύκολα το μέρος με το Στρόμπολι, στις Λιπάρες Νήσους, κοντά στη Σικελία.
«Τους Λαιστρυγόνες και τους Κύκλωπες μην τους φοβάσαι»
Φεύγοντας με τον πιο άσχημο τρόπο από την αιολική γη, πλέοντας έξι μέρες και έξι νύχτες, ο Οδυσσέας βρίσκεται στο μέρος που κατά πολλούς συμβολίζει το τέλος του κόσμου, κάτι στο οποίο συναινεί το γεγονός ότι οι Λαιστρυγόνες είναι οι τελευταίοι άνθρωποι που συναντά ο ομηρικός ήρωας προτού ξεκινήσει για τη Σχερία. Το γεγονός ότι οι κάτοικοι φαίνονται σχεδόν πρωτόγονοι κάνει πολλούς να ταυτίζουν το μέρος με τη σημερινή Σαρδηνία. που αξίζει κανείς να επισκεφθεί για τις γαλάζιες παραλίες, τις ωραίες κοιλάδες, τα εσπεριδοειδή, που είναι σήμα κατατεθέν, τη φώκια μονάχους μονάχους, αλλά και τα φλαμίνγκο! Οσο για το νησί της Κίρκης, όπου εντοπίζεται η πύλη για τον Άδη, μάλλον από τα αγριεμένα νερά συμπεραίνουμε ότι είναι ένα νησάκι στα ανοιχτά της Νάπολης, μια πόλη ταυτισμένη με τα ωραία μουσεία, την Πομπηία, τις πιο νόστιμες πίτσες και φυσικά τον Μαραντόνα. Περνώντας στη συνέχεια από το άγριο στενό των Σειρήνων, κοντά στο νησί τους, την περίφημη Ανθεσμούσα, που οι περισσότεροι ταυτίζουν με το Κάπρι, ο Οδυσσέας καταφέρνει τελικά, ύστερα από εννιά μερόνυχτα και χωρίς συντρόφους πλέον, τους οποίους χάνει στο νησί του Ήλιου, να φτάσει στο πανέμορφο νησί της Καλυψούς. Το γεγονός ότι ξεκινώντας από εκεί για τη Σχερία χρειάστηκε να περιπλανηθεί στα πέλαγα για άλλα 17 μερόνυχτα μάς κάνει να ταυτίζουμε το νησί με κάποια περιοχή της δυτικής Μεσογείου, ενδεχομένως τη Μάλτα, αλλά κατά άλλους τη Μαδέρα ή το Γιβραλτάρ.
Από το νησί των Φαιάκων στην Ιθάκη
Είναι γνωστό ότι στην Καλυψώ ο Οδυσσέας βρήκε την ησυχία που χρειαζόταν ύστερα από πολυετή περιπλάνηση, με αποτέλεσμα να μείνει επτά ολόκληρα χρόνια έως ότου η προστάτιδά του, η Αθηνά, βλέποντάς τον να κλαίει από νόστο, καθημερινά στην παραλία, πείθει τους θεούς να τον αφήσουν να φύγει. Ο Ποσειδώνας, όμως, παρεμβαίνει και πάλι ώστε τα κύματα να τον ξεβράσουν στο νησί των Φαιάκων, όπου η Ναυσικά τον περιποιείται, με τον ίδιο να βρίσκει τελικά καταφύγιο στην αυλή του βασιλιά Αντίνοου, όπου αποκαλύπτει την πραγματική του ταυτότητα και αρχίζει να αφηγείται όλη την ιστορία του παίρνοντας τη σκυτάλη από τον Ομηρο. Το νησί των Φαιάκων είχε πολύ φιλόξενους, σύμφωνα με τους μύθους, κατοίκους, που η καταγωγή τους πήγαινε πολύ μακριά, στη λεγόμενη Υπέρεια, τα πέρατα του κόσμου. Η τότε Σχερία ή αλλιώς το νησί των Φαιάκων, δεν είναι άλλη από την Κέρκυρα (από τη νύμφη Κόρκυρα), ένας από τους πιο δημοφιλείς τουριστικούς προορισμούς, φημισμένη για την ωραία πρωτεύουσα με τα καντούνια, τα πανέμορφα αρχοντικά, την επιβλητική πλατεία του Λιστόν, το κουμκουάτ και φυσικά τις απειράριθμες μπάντες της. Όσο για τον τελικό προορισμό του Οδυσσέα, την Ιθάκη, δεν χρειάζεται σίγουρα συστάσεις: είναι ακόμα άμεσα συνυφασμένη με τον ομηρικό ήρωα και το ταξίδι του που, όσο και αν αμφισβητείται η ακριβής τοποθεσία του, παραμένει η πατρίδα του, το σημείο αναφοράς και ονειρεμένος προορισμός. Άλλωστε, γύρω από τον μύθο που διαμόρφωσε η Ιθάκη, σέρνονται, όπως έγραφε ο λογοτέχνης Στρατής Τσίρκας, «λάσπες και διαμάντια μέσα στους αιώνες», ανακατεύοντας μνήμες, συνήθειες και συγκεκριμένα τοπόσημα μέχρι σήμερα.
