Μπορεί οι πανελλαδικές εξετάσεις να ολοκληρώθηκαν πριν από ένα μήνα και οι μαθητές ήδη να έχουν πάρει στα χέρια τους τον αριθμό των μορίων που έχουν συγκεντρώσει από την απόδοσή τους, τώρα όμως ήρθε η σειρά του Αριστοτέλη να απασχολήσει κι εμάς, που δε συμμετείχαμε στις πανελλαδικές εξετάσεις και δε μας «έπεσαν» θέματα από το έργο του στο μάθημα των αρχαίων ελληνικών. Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι βρίσκονται πάντα στη μόδα, με την έννοια ότι το διαχρονικό τους έργο αποτελεί πάντα, εκτός από διδακτέα ύλη στα σχολεία, αντικείμενο μελέτης, συζήτησης και, συχνά, εργαλείο διερεύνησης του πώς μπορεί κάποιος να ζει καλύτερα. Με αφορμή μια πρόσφατη επανακυκλοφορία και μετάφραση κειμένων του Αριστοτέλη, αναρωτιόμαστε αν ο αρχαίος φιλόσοφος υπήρξε τελικά ο πρώτος συγγραφέας κειμένων αυτοβοήθειας, καθώς και σε ποιο βαθμό μπορούμε σήμερα να ακολουθήσουμε τις συμβουλές του.
Την online συζήτηση γι’ αυτό το θέμα ξεκίνησε ο Nikhil Krishnan του New Yorker με αφορμή ένα thread συζήτησης που υπάρχει εδώ και χρόνια στην πλατφόρμα Reddit. Οι χρήστες της αναρτούν σε αυτό προσωπικές τους εμπειρίες, περιγράφοντας κάποιο ηθικό δίλημμα που έχουν, και στη συνέχεια θέτουν τον εαυτό τους στη διάθεση των άλλων χρηστών, οι οποίοι θα αποφανθούν, με απλά λόγια, αν είναι καλοί άνθρωποι ή όχι. Όλη αυτή η προσπάθεια στοχεύει σε «μια κάθαρση για τον απογοητευμένο φιλόσοφο που κρύβουμε μέσα μας». Ας πούμε ότι εμείς δε συνηθίζουμε να χρησιμοποιούμε τέτοιες πλατφόρμες για να επιλύσουμε ζητήματα ηθικής φύσης, αλλά τα συζητάμε με την οικογένειά μας, τους φίλους μας, τον ψυχολόγο μας, κ.ο.κ. Η ερώτηση αν είμαι καλός άνθρωπος ή όχι μπορεί να μας απασχολεί πιο συχνά από ό,τι νομίζουμε – απλώς δεν έχει χρειαστεί για την ώρα να ανατρέξουμε (και) σε αρχαία κείμενα για να βρούμε απαντήσεις σε εξίσου αρχαία ερωτήματα.
Τι άνθρωποι είμαστε, λοιπόν; Ποιος θα το απαντήσει αυτό και γιατί μας απασχολεί τόσο συχνά; Η ηθική στις μέρες μας θα έλεγε κανείς ότι είναι μια έννοια που δε μπορεί να οριστεί με ακρίβεια. Σίγουρα είναι ηθικό το να μη σκοτώνεις γατάκια ή να σκας τα λάστιχα αυτού που πάρκαρε πίσω σου, παρότι σε έκλεισε και ίσως σου χτύπησε και τον προφυλακτήρα. Από την άλλη υπάρχουν άνθρωποι που θεωρούν πως αν κάτι είναι π.χ. νόμιμο, είναι ταυτόχρονα και ηθικό, άρα επιτρεπτό για εμάς. Για το παράνομο ισχύει, φυσικά, το αντίθετο, άσχετα αν καμιά φορά οι δυο σχολές σκέψεις καταλήγουν στα ίδια συμπεράσματα. Είναι παράνομο το να μην πεις σε κάποιον που έρχεται σε επαφή μαζί σου ότι διαγνώστηκες από COVID-19; Όχι, αλλά είναι ανήθικο. Και ειδικά μετά από περιόδους έντονων ψυχολογικών διακυμάνσεων και επαναπροσδιορισμού προτεραιοτήτων, η συζήτηση περί ηθικής, δηλαδή περί του τι σόι άνθρωποι είμαστε, αποκτά ξανά νόημα που ξεφεύγει από το περιεχόμενο των πανελλαδικών εξετάσεων και τα μαθήματα οποιουδήποτε Τμήματος Φιλοσοφικής σε οποιοδήποτε πανεπιστήμιο του κόσμου – και αποκτά πρακτικές διαστάσεις.
Ο Αριστοτέλης λοιπόν, περιέγραψε την καλή ζωή ως την ευτυχισμένη ζωή, αυτή στην οποία μπορούμε να φτάσουμε στην ακμή μας. Ακμάζω στην προκειμένη περίπτωση σημαίνει γίνομαι καλός άνθρωπος μέσω της εξάσκησης, έχοντας στο μυαλό μου διάφορες αρχές, και επιδιώκοντας τη σοφία. Η νέα αγγλική έκδοση των κειμένων του φιλοσόφου (σε μετάφραση της Susan Sauvé Meyer) που έχουν συμπεριληφθεί στη συλλογή του με τον τίτλο Ηθικά Νικομάχεια (μη βγάλετε μια κόλλα χαρτί, αλλού θέλουμε να καταλήξουμε), καθάρισε το αρχαίο κείμενο από τις επαναλήψεις και τα περιττά στοιχεία και, δίνοντας νέους τίτλους σε κάθε κεφάλαιο, απευθύνεται ως self – help βιβλίο στους αναγνώστες που θέλουν να κάνουν μια ακόμα προσπάθεια με τον εαυτό τους, αυτή τη φορά με βάση τα όσα διατύπωσε κάποτε ένας φιλόσοφος, που ως τώρα ίσως να ήταν απρόσιτος λόγω του τρόπου γραφής του. Δουλεύει, όμως, αυτό;
Η αλήθεια είναι πως ο μαθητής του Πλάτωνα και δάσκαλος του Μεγάλου Αλεξάνδρου καταπιάστηκε με πάρα πολλά ζητήματα στη διάρκεια της ζωής του, θεμελίωσε την έννοια της επιστήμης, έβαλε τη σύνεση και τη λογική σκέψη στην εξίσωση του «πώς θα βγει και η σημερινή ημέρα» και γενικώς άφησε πίσω του ένα έργο ανεκτίμητης αξίας, παρά το γεγονός ότι σε μεγάλο βαθμό αποτελεί συρραφή αποσπασμάτων σκέψεων, που οποία πειράχτηκαν αργότερα από όσους κόπιαραν το έργο του για να μείνει στην ιστορία. Σε γενικές γραμμές το πόσο η φιλοσοφία μπορεί να είναι πηγή συμβουλών αυτοβελτίωσης είναι ένα ζήτημα που έχει επιλυθεί. Προφανώς και τα φιλοσοφικά διδάγματα μπορούν να μας βοηθήσουν να γίνουμε καλύτεροι άνθρωποι, αν φυσικά τα κατανοήσουμε με βάση τον τρόπο που ζούμε σήμερα. Όλα, όμως, μπερδεύονται όταν πιάσουμε το βιβλίο στα χέρια μας κι αρχίσουμε να μελετάμε τι ακριβώς λέει.
Σύμφωνα και με τον Krishnan , ο Αριστοτέλης πρέπει να διαβάζεται αργά. Να παίρνει κανείς το χρόνο του με τα κείμενά του. Να παίρνει το χρόνο του, όπως θα χρειαστεί να κάνει και για να κατακτήσει την ίδια την ηθική ως έννοια. Το βλέπετε το – ας πούμε – κενό στη συλλογιστική; Η ηθική θέλει βούληση και πράξη, καλή ζωή είναι η ευτυχισμένη ζωή, αλλά δεν θα την καταφέρουμε, μάλλον, γιατί μόλις αρχίσουμε να καταλαβαίνουμε απέξω απέξω τι περίπου εννοεί ο φιλόσοφος, θα έχουμε φτάσει στο τέλος της ζωής μας. Και η απάντηση πως η φρόνηση, η μέση οδός ανάμεσα σε δυο ακραίες καταστάσεις, η σωστή κρίση, είναι ένας πρώτος στόχος για τον άνθρωπο που θέλει να χαρακτηριστεί καλός, μάλλον δεν αρκεί για να μας καθησυχάσει πως παίρνουμε το αριστοτέλειο κείμενο και το χρησιμοποιούμε ως εγχειρίδιο ζωής. Μήπως τα πράγματα είναι πιο απλά, άσπρα δηλαδή ή μαύρα; Όχι, δεν είναι, οι 50 αποχρώσεις της γκρι ηθικής βρίσκονται διαρκώς μπροστά μας, σε ό,τι κι αν κάνουμε καθημερινά. Δε θα βρούμε απάντηση περί καλοσύνης ή κακίας με αυτό τον τρόπο. Δε θα αποκτήσουμε ψυχική ηρεμία, αν αναζητάμε το καλό με τέτοια μέσα και, κυρίως, μέσω της εξάσκησης, διότι πρακτικά μιλώντας αυτό δε γίνεται – τουλάχιστον για το χρονικό διάστημα που θεωρούσε επαρκές για κάτι τέτοιο ο συγχωρεμένος.
Η έλλειψη, λοιπόν, πρακτικών συμβουλών για το πώς να γίνουμε καλύτεροι στο συγκεκριμένο έργο του Αριστοτέλη, μπορεί να μας μπερδέψει ακόμα περισσότερο. Οι καλοί τρόποι, π.χ. είναι ένας τρόπος για να επιτύχουμε την καλοσύνη. Αυτό, όμως, δεν είναι κάτι που και πάλι δε μπορούμε αντικειμενικά να εξασφαλίσουμε για όλους τους ανθρώπους; Επίσης, τι είναι καλός τρόπος, το να τρως το κοτόπουλο με το μαχαιροπίρουνο μπροστά στον κόσμο και όχι να το πιάνεις με το χέρι; Γιατί αν το θέμα λύνεται έτσι, μαθαίνουμε να συγκρατιόμαστε σε ένα επίσημο γεύμα και, τέλος, τόσο απλά, θεωρούμαστε καλοί άνθρωποι. Ωραίες οι συμβουλές του φιλοσόφου δηλαδή, αλλά υπάρχουν πολλά νοηματικά κενά στη συλλογιστική τους. Και, αν καλούμαστε να γεμίσουμε εμείς αυτά τα κενά, η προσπάθειά μας για αυτοβελτίωση θα είναι ακόμα πιο δύσκολη. Σίγουρα κάποιοι κανόνες της ζωής βοηθούν στο να είμαστε καλοί άνθρωποι, αλλά αυτό από μόνο του δε λέει κάτι, αν το τηρούμε επειδή π.χ. φοβόμαστε τις συνέπειες. Είμαστε και τότε καλοί άνθρωποι ή μήπως είμαστε απλώς υποκριτές;
Ένα είναι σίγουρο, πως η ζωή θα ήταν πολύ πιο εύκολη αν υπήρχε ένας οδηγός χρήσης με τον ξεκάθαρο ορισμό της καλοσύνης και τις συμβουλές που πρέπει να ακολουθήσουμε για να την επιτύχουμε. Επειδή, όμως, δεν υπάρχει κι επειδή εκτός από οδηγό δεν έχουμε και χρόνο, ίσως με βάση τα όσα έγραψε ο Αριστοτέλης, στη μορφή που τα γνωρίζουμε σήμερα, αυτοβελτίωση να σημαίνει την προσπάθεια να εξελισσόμαστε σε κάτι καλύτερο από αυτό που είμαστε τώρα, χωρίς όμως να χάνουμε τον εαυτό μας στην πορεία. Έτσι όπως βλέπετε τον εαυτό σας, είστε «παιδιά του Αριστοτέλη»; Έχετε ακόμα χρόνια να το ανακαλύψετε. Στο μεταξύ θεωρούμε πως στο τέλος της ημέρας, πάλι είμαστε μόνοι μας σε όλο αυτό, χωρίς δάσκαλο, χωρίς συμβουλές αυτοβελτίωσης, παρά μόνο με τη διάθεσή μας να πάμε παραπέρα.
