Από τη Σοφία Μανδηλαρά
Όταν μια ψυχίατρος με ρώτησε πρόσφατα εάν ζω μόνη μου, της απάντησα εντελώς φυσιολογικά ότι «συγκατοικώ με τον Μπάτμαν». Δεν ξέρω τι πέρασε από το μυαλό της στα λίγα δευτερόλεπτα που μου πήρε να συμπληρώσω: «Εννοώ τον σκύλο μου». Μπορεί ο Μπάτμαν να μην ήταν άνθρωπος, αλλά πράγματι συγκατοικούσα μαζί του. Η σχέση μας ξεπερνούσε τα όρια της ιδιοκτησίας και το βάθος της φροντίδας του προς εμένα οπωσδήποτε τον κατατάσσει στους υπερήρωες, ενδεχομένως και στους αγίους.
Πριν από λίγες δεκαετίες ένας σκύλος στην πόλη θα ήταν φύλακας ή καπρίτσιο. Στο χωριό θα ήταν εργάτης. Σε καμία περίπτωση όμως δεν θα λογιζόταν ως σύντροφος, φίλος, συμπαραστάτης, θεραπευτής, οδηγός, influencer. Η έλλειψη χρησιμότητας, η ανεξαρτησία τους και διάφορες δεισιδαιμονίες έσπρωχναν τις γάτες ακόμα περισσότερο στο περιθώριο. Πλέον, αμφότερα τα είδη είναι μέλη των οικογενειών μας – για κάποιους από εμάς ολόκληρη η οικογένειά μας.
Μελέτες που εξετάζουν την αλλαγή στη σχέση μεταξύ ανθρώπων και ζώων συντροφιάς δείχνουν ότι τα κατοικίδια συμπληρώνουν ρόλους πολύ πιο απαιτητικούς στη ζωή μας απ’ ό,τι παλαιότερα, σπρώχνοντάς τα μάλιστα σε ένα νέο κύμα εξημέρωσης. Δηλαδή, τα έχουμε ανάγκη όσο μας έχουν αυτά και γι’ αυτό αλλάζουν, ώστε να μας ταιριάζουν περισσότερο όχι με ανατομικά κριτήρια ράτσας, αλλά με ψυχολογικά. Έρευνες έχουν αποδείξει ότι για πολλούς ανθρώπους η σύνδεση με άλλους και η σύνδεση με τα ζώα αυξάνει ακριβώς τις ίδιες ορμόνες, συμπεριλαμβανομένης της οξυτοκίνης, γνωστής και ως «ορμόνη της αγάπης». Σε τέτοιο σημείο που κοινωνικοί επιστήμονες αναζήτησαν πώς η αύξηση των κατοικίδιων επηρεάζει την αύξηση της υπογεννητικότητας. Όπως φαίνεται ξεκάθαρα στο TikTok, οι millennials μεγαλώνουν περισσότερα σκυλιά και γατιά -και λιγότερα παιδιά- από ποτέ άλλοτε. Ωστόσο, αν και όντως τα ζώα συντροφιάς καλύπτουν ένα κενό χώρο, οι λόγοι είναι κυρίως οικονομικοί. Είτε εξαιτίας του αυξημένου κόστους ζωής, είτε εξαιτίας της έλλειψης υποστηρικτικών υποδομών για τις νέες οικογένειες (δημόσια παιδεία, δημόσια υγεία κ.λπ.), οι ενήλικες που έχουν γεννηθεί από το 1981 και μετά, σύμφωνα με αναλύσεις, επιλέγουν τα κατοικίδια χωρίς να τα θεωρούν παιδιά τους, μάλιστα ακριβώς επειδή δεν είναι παιδιά.
Αντίστοιχα, ως κοινωνίες αναγνωρίζουμε στα ζώα, επιτέλους, περισσότερα δικαιώματα. Εκπληρώνουμε με μεγαλύτερη συνέπεια τις υποχρεώσεις μας και απαιτούμε το ίδιο από τα περιβάλλοντα στα οποία δραστηριοποιούμαστε. Πρόεδροι και πρωθυπουργοί υιοθετούν αδέσποτα, αρκετές ταβέρνες ταΐζουν πια τις αδέσποτες γάτες, οι σκύλοι μάς συνοδεύουν στα καταστήματα, οι πολίτες απαιτούν από τους δήμους να υλοποιούν προγράμματα στειρώσεων, όπως είναι υποχρεωμένοι από το νόμο. Μόλις το 2012, όταν πρωτοεντάχθηκα στο φιλοζωικό κίνημα ως εθελόντρια, όλα αυτά φάνταζαν άπιαστη ουτοπία. Σε πάρα πολλές περιπτώσεις και περιοχές εξακολουθούν να είναι. Ομως αρκεί μια ανάρτηση στο Facebook για να μην ξαναπατήσει τουρίστας σε νησιωτική καφετέρια που δεν σέβεται τα ζώα. Και ορθώς. Είναι πλέον καταγεγραμμένη η σχέση μεταξύ της κακοποίησης των ζώων και των βίαιων εγκλημάτων κατά -κυρίως ευάλωτων- ανθρώπων ακριβώς επειδή εδράζονται στην ασέβεια της ζωής, στην πιο βαθιά υποτίμηση της προσωπικότητας και της ύπαρξης. Σε αρκετές χώρες η βία εις βάρος των ζώων θεωρείται δείκτης κοινωνικής επικινδυνότητας από την Αστυνομία. Γιατί η ενσυναίσθηση δεν μπορεί να χτιστεί τμηματικά. Είτε είναι συμπεριληπτική, είτε είναι υποκρισία.
Πάντως, η παράλληλη πορεία μεταξύ ανθρώπων και ζώων δεν είναι πρόσφατο φαινόμενο. Σε τάφους προϊστορικών κοινοτήτων (π.χ. στη Νατούφια περίοδο, 12.000 χρόνια πριν) έχουν βρεθεί άνθρωποι θαμμένοι αγκαλιά με σκύλους, ένδειξη ότι ο συναισθηματικός δεσμός είναι βαθιά ριζωμένος στην κοινή εξελικτική μας ιστορία. Στην αρχαία Αίγυπτο, η θεά της γονιμότητας, της προστασίας και της αγάπης Μπαστέτ απεικονιζόταν ως γυναίκα με κεφάλι γάτας. Η ουσία είναι ότι εμείς και τα ζώα δεν είμαστε δύο διαφορετικές διηγήσεις αλλά μία αδιαίρετη. Οσο εξετάζουμε την εικόνα της εποχής μας χωρίς τα ζώα, βλέπουμε τη μισή ταινία. Το πέρασμα από αγροτικές σε αστικές κοινωνίες άλλαξε τον ρόλο των ζώων από εργαλεία και φύλακες σε τετράποδους φίλους, καθώς η ανάγκη για εργασία περιορίστηκε και η ανάγκη για συναισθηματική στήριξη αυξήθηκε. Τα ζώα μαρτυρούν μια αλήθεια για εμάς.
Στη δική μου περίπτωση, ο Μπάτμαν πυροδότησε μία ακόμα εξαιρετικά σημαντική εμπειρία. Το βίωμα της φύσης όχι ως περιβάλλον, ως χώρος ή τοπίο στο οποίο δρω, αλλά ως καθολική ολότητα της οποίας είμαι μέρος. Μετατοπίστηκε ο άξονας και για πρώτη φορά αντιλήφθηκα με τον πιο ουσιώδη τρόπο ότι εγώ υπάρχω μέσα στη φύση, δεν υπάρχει η φύση γύρω μου. Η πεποίθησή μας για τα ζώα είναι ότι σε γενικές γραμμές δεν τους κόβει και τόσο όσο σε εμάς. Γιατί δεν μιλάνε. Αλλά μπορώ να σας διαβεβαιώσω με όλα μου τα πτυχία, τις ξένες γλώσσες και την προϋπηρεσία 20 ετών ότι ο Μπάτμαν, πρώην βαριά κακοποιημένο τσοπανόσκυλο, επικοινωνούσε με απόλυτη ακρίβεια. Μερικές φορές ήταν αστείος, μερικές φορές ξινός, άτακτος, χαζοβιόλης, σοβαρός, όχι κατά λάθος, από επιλογή. Δεν αναφέρω κάτι πρωτότυπο, όποιος έχει ζώο το έχει ζήσει. Σύμφωνα με έρευνες, ακόμα και τα ψάρια αναγνωρίζουν αυτόν που τα ταΐζει. Το στοίχημα είναι να μεταφέρει κανείς αυτή την πληροφορία στην πραγματική της διάσταση, στην κλίμακα του σύμπαντος. Απλά επειδή εμείς δεν γαβγίζουμε δεν σημαίνει τελικά ότι οι σκύλοι δεν μιλάνε. Κατ’ αναλογία, η φύση δεν εξαρτάται από τους δικούς μας περιορισμούς, δεν είμαστε εμείς το κέντρο της και είναι απόδειξη της δικής μας ανεπάρκειας η εγωιστική αντίληψη ότι η δική μας ευφυΐα είναι το μέτρο της φύσης. Δεν είναι «εμείς και ο κόσμος». Είναι ο κόσμος, τελεία.
Ο Ρενέ Ντεκάρτ, Γάλλος φιλόσοφος του 17ου αιώνα, διατύπωσε τη θέση ότι «σκέφτομαι, άρα υπάρχω» (πιο σωστά «αμφισβητώ» αν διαβάσει κανείς το έργο του) και μας παρέσυρε σε μια παρεξήγηση που διορθώθηκε εν πολλοίς το 2012 με τη Διακήρυξη του Κέιμπριτζ για τη Συνείδηση. Το κείμενο αυτό, στην παρουσίαση του οποίου παραβρέθηκε ο Στίβεν Χόκινγκ, συνοψίζει επιστημονικά δεδομένα που δείχνουν ότι η απουσία νεοφλοιού δεν αποκλείει ένα ζώο από το να έχει συνειδητές ή συναισθηματικές εμπειρίες. Τα θηλαστικά, τα πουλιά και ορισμένα άλλα είδη (π.χ. τα χταπόδια) διαθέτουν νευροανατομικά και νευροφυσιολογικά υποστρώματα αντίστοιχα με εκείνα που παράγουν συνείδηση στον άνθρωπο. Συμπεριφορές όπως η αναγνώριση στον καθρέφτη, τα μοτίβα ύπνου (REM) ή οι αντιδράσεις σε χημικές ουσίες υποδεικνύουν ότι πολλά ζώα βιώνουν καταστάσεις συνείδησης και συναισθήματος. Με άλλα λόγια, ο άνθρωπος δεν είναι μοναδικός. Ποτέ δεν ήταν.
Αν λοιπόν δείξουμε τη γενναιότητα που έδειχνε πάντα ο Μπάτμαν και αποδεχτούμε όλες τις ατράνταχτες επιστημονικές πληροφορίες που το ίδιο το ανθρώπινο γένος έχει εντοπίσει, οι σκύλοι και οι γάτες μας δεν είναι απλώς ζώα. Είναι μάρτυρες της εποχής μας. Κουβαλούν την τρυφερότητά μας, την κούρασή μας, τα νεύρα μας. Κουβαλούν τη στροφή της κοινωνίας: από το μαζί στο μόνοι και από το μόνοι στο «συγκατοικώ με τον Μπάτμαν». Κουβαλούν εμάς και δεν ζητάνε τίποτα. Ο,τι τους προσφέρουμε είναι δική μας απόφαση. Τα ζώα μας δεν είναι απλώς δημοφιλή stories στο Instagram, δεν είναι χαριτωμένοι αντιπερισπασμοί. Είναι δομικά στοιχεία ενός νέου μοντέλου ζωής όπου η παρουσία μετράει πιο πολύ από το επιχείρημα, όπου η συντροφικότητα δεν αξιολογείται με λόγια αλλά με βλέμματα.
Τα καλοκαίρια, όταν πήγαινα βόλτα το βράδυ τον σκύλο μου για να μη ζεσταίνεται, του φώναζα συχνά: «Μπάτμαν, έλα εδώ!». Εκείνος με αγνοούσε επίτηδες γιατί ήταν το παιχνίδι μας και έτσι οι γείτονες -ευτυχώς με κατανόηση- με άκουγαν δυο-τρεις φορές να επαναλαμβάνω τη φράση. Μέχρι που ένα βράδυ, λίγο σαν αστείο, λίγο από περιέργεια, του φώναξα: «Μπάτμαν, έλα εδώ! Είμαι ο Ρόμπιν». Και από τα μπαλκόνια ακούστηκαν γέλια. Πριν λίγες ημέρες αποχωρίστηκα τον σκύλο μου για πάντα. Πριν φύγει ψιθύρισα στο αυτί του ότι τον ευχαριστώ. Με δίδαξε να είμαι γενναία, να εμπιστεύομαι τη διαδικασία της ζωής, να αφήνομαι στην τρυφερότητα, να είμαι περισσότερο υπομονετική (αν και όχι τελείως, όπως εξάλλου ούτε εκείνος ήταν τελείως), να περπατάω τα βράδια στη δροσιά, να ακούω χωρίς να κρίνω. Να κοιτάζω στα μάτια με απόλυτη, ολοκληρωτική αγάπη.
