Η συνέντευξή μας με τη Σοφία Καραγιάννη γίνεται σε μια περίοδο με τρελούς ρυθμούς στο θέατρο, όπου οι πρεμιέρες διαδέχονται η μία την άλλη – ειδικά για την ίδια, που φέτος σκηνοθετεί τρεις παραστάσεις: το «…καλά, εσύ σκοτώθηκες νωρίς» του Χρόνη Μίσσιου (Βραβείο Δραματουργίας 2022/23 της Ελληνικής Ένωσης Κριτικών Θεάτρου και Παραστατικών Τεχνών) στο Σύγχρονο Θέατρο, που μετά από τρεις χρονιές sold-out διανύει φέτος την τέταρτη, τις «Νεκρές Ψυχές» του Νικολάι Γκόγκολ στο Θησείον, που μπήκε στη δεύτερη σεζόν (και τα δύο με τη θεατρική ομάδα της, Gaff), και τον «Άγριο Σπόρο» του Γιώργου Τσίρου στο Μικρό Χορν.
Ίσως όμως αρκεί ένα σχόλιο θεατή γεμάτο ζεστασιά για να σου δώσει δύναμη να συνεχίσεις την εξαντλητική δουλειά. Ιδιαίτερα το «…καλά, εσύ σκοτώθηκες νωρίς», μια εξομολόγηση διώξεων, συλλήψεων, φυλακίσεων και βασανιστηρίων από το Εμφύλιο, έχει εισπράξει αμέτρητα τέτοια σχόλια στη μακροχρόνια διαδρομή του. «Χτες μια κυρία κάποιας ηλικίας με αναζήτησε βγαίνοντας από την παράσταση και μου είπε κλαίγοντας: “Σας ευχαριστώ, γιατί σήμερα με κάνατε είκοσι χρονών. Είδα τον πατέρα μου και το θείο μου εκεί πάνω και δεν θα κοιμηθώ απόψε το βράδυ αλλά δεν το έχω ανάγκη, γιατί είμαι είκοσι χρονών ξανά.” Αυτό ήταν συγκλονιστικό» λέει η Σοφία σε μια νέα συνέντευξη στο Marie Claire.
«Το κοινό της παράστασης είναι πολύ τρυφερό, πολύ ενθαρρυντικό και όλων των ηλικιών. Είναι ωραίο να βλέπεις οι ηλικίες να μπερδεύονται στις θεατρικές αίθουσες: πολύ νέους δίπλα σε ανθρώπους λίγο πριν από το τέλος που αναζητούν την αξιοπρέπεια. Έχουμε περάσει πολύ συγκινητικά βράδια [με τη ομάδα Gaff]». Φυσικά στο κοινό υπάρχουν άνθρωποι που έχουν ζήσει με κάποιον τρόπο τον Εμφύλιο, για παράδειγμα που είχαν πατεράδες ή θείους αγωνιστές σαν τον Χρόνη Μίσσιο, «αλλά δεν είναι μόνο αυτοί οι θεατές».
«Χτες μια κυρία κάποιας ηλικίας με αναζήτησε βγαίνοντας από την παράσταση και μου είπε κλαίγοντας: “Σας ευχαριστώ, γιατί σήμερα με κάνατε είκοσι χρονών. Είδα τον πατέρα μου και το θείο μου εκεί πάνω και δεν θα κοιμηθώ απόψε το βράδυ αλλά δεν το έχω ανάγκη, γιατί είμαι είκοσι χρονών ξανά.”»
Οι λόγοι που επέλεξε αρχικά να ανεβάσει το συγκεκριμένο κείμενο ήταν γιατί «πέρα από το είναι ένα βιβλίο που έχει αγαπηθεί πολύ, συνάδει με την ανάγκη που έχουμε στα τελευταία, δύσκολα χρόνια, να αντισταθούμε. Είναι ένα κείμενο αντίστασης». Μάλιστα ο ήρωας του Μίσσιου δεν αποτελεί προϊόν μυθοπλασίας αλλά υπαρκτό πρόσωπο, κι αυτό τού δίνει ακόμα μεγαλύτερη δύναμη. «Μαγεύομαι από την πολύ ισχυρή σύνδεσή μας με τα πράγματα που συμβαίνουν στα λίγα τετραγωνικά μιας θεατρικής σκηνής. Όταν βλέπω θέατρο ως θεατής, ζηλεύω πολλές παραστάσεις, εκεί όπου πιάνω τον εαυτό μου να σηκώνεται λίγα εκατοστά από την καρέκλα, όπου αισθάνομαι ότι κι εγώ, όπως κι ο ήρωας, θέλω να ορίσω, να διαπραγματευτώ κάτι με την ίδια δύναμη που βλέπω πάνω στη σκηνή. Δεν θα σου πω ότι το θέατρο δίνει λύσεις και δεν είναι αυτός ο σκοπός του. Αλλά δίνει ένα φως».
Τα κείμενα που σκηνοθετεί τα αντλεί από ένα ευρύ ρεπερτόριο, όπου «το επόμενο έργο οδηγείται μοιραία από το προηγούμενο. Η “Πανούκλα” του Καμύ [Βραβείο Διεθνούς Θεατρικού Ρεπερτορίου 2020/21 από την Ένωση Ελλήνων Θεατρικών και Μουσικών Κριτικών] έστρωσε τον δρόμο για το “Καλά, εσύ σκοτώθηκες νωρίς”, που έδωσε τη σκυτάλη στις “Νεκρές Ψυχές”, όπου επίσης έχουμε να κάνουμε με ένα κείμενο πολιτικό: με μια ευφυέστατη σάτιρα που είχε συλλάβει ο Γκόγκολ το 1842 και, ενώ νομίζεις ότι απευθύνεται στην τσαρική Ρωσία και τους μουζίκους της εποχής, είναι σαν να έχει γραφτεί σήμερα». Σε αυτή την ιστορία μυθοπλασίας, ο Πάβελ Ιβάνοβιτς, ένας φιλόδοξος κι αδίστακτος τυχοδιώκτης, πηγαίνει από πόλη σε πόλη για να εξαγοράσει σε εξευτελιστική τιμή τους δουλοπάροικους που έχουν πεθάνει στη δεκαετία που μεσολαβεί ανάμεσα σε δύο απογραφές, δηλαδή τις νεκρές ψυχές, που οι αφέντες τους εξακολουθούν να πληρώνουν γι’ αυτούς κεφαλικό φόρο. Σκοπός του είναι να χρησιμοποιήσει τα ονόματα των νεκρών εργατών προκειμένου να αποκτήσει μια υψηλή θέση στη ρωσική κοινωνία.
«Όλες αυτές οι νεκρές ψυχές είναι οι ψυχές των απίστευτων γεγονότων που έχουν συμβεί σε εμάς και έχουν τρυπώσει όχι μόνο στη διασκευή αλλά και στην παράσταση». Παρόλο που είναι η πρώτη φορά που ανεβαίνει στην Ελλάδα, η Σοφία και η ομάδα της έφεραν το έργο στα σημερινά δεδομένα «με μεγάλη ευκολία. Κι αυτό είναι μια πολύ μεγάλη χαρά: γενικά η διασκευή ενός κειμένου πρέπει να ακουμπάει στο σήμερα για να σε κάνει να αισθάνεσαι ασφαλής ως δημιουργός ή ως εκτελεστής μιας ιδέας».
«Γενικά η διασκευή ενός κειμένου πρέπει να ακουμπάει στο σήμερα για να σε κάνει να αισθάνεσαι ασφαλής ως δημιουργός ή ως εκτελεστής μιας ιδέας.»
Η Σοφία Καραγιάννη έχει σταθερό κοινό, που παρακολουθεί τη μία παράσταση μετά την άλλη όχι μόνο γιατί αγαπάει τη δουλειά της αλλά και επειδή ακολουθεί, κατά κάποιον τρόπο, τη νοερή διαδρομή της. Αν θα έπρεπε να διακρίνουμε ένα κοινό μοτίβο, δεν είναι τυχαίο ότι και οι τρεις φετινές παραστάσεις της προβάλλουν «το αίτημα για δικαιοσύνη που είναι μόνιμα μπροστά μας». Όταν κάνουμε τη συνέντευξη, ο Πάνος Ρούτσι συνεχίζει την απεργία πείνας διεκδικώντας τοξικολογικές εξετάσεις για το παιδί του. «Πραγματικά εύχομαι να μπορούσαν να γίνουν τοξικολογικές εξετάσεις σε αυτόν το λαό» σχολιάζει η σκηνοθέτρια με αυτή την αφορμή. «Είμαι σίγουρη ότι θα βρίσκονταν στο αίμα μας ουσίες πολύ πιο ισχυρές από το αλκοόλ ή τα ναρκωτικά, όπως ο φόβος, η μνησικακία και μια ξαφνική ανάγκη να πιστέψουμε σε πολύ σκοτεινά παρελθόντα, σε φασιστικά παρελθόντα. Και σίγουρα η ουσία της λήθης».
Όπως σε ένα αυτοάνοσο, ο οργανισμός μας καταλήγει να πολεμάει τον ίδιο του τον εαυτό. «Στο κείμενο του Χρόνη Μίσσιου ο άνθρωπος είναι στο επίκεντρο. Στην πραγματικότητα μοιάζει σαν να μη μας ενδιαφέρει η ανθρώπινη ύπαρξη». Συζητάμε με τη Σοφία λίγες μέρες πριν από την εκεχειρία στην Παλαιστίνη και την επιστροφή των ανθρώπων της στα ερείπια. Εκφράζει την ανησυχία ότι η γενοκτονία κανονικοποιήθηκε και πως «η Γάζα θα λειτουργήσει σαν ένα μέτρο για ό,τι πρόκειται να συμβεί γενικά από εδώ και πέρα».
«Στο κείμενο του Χρόνη Μίσσιου ο άνθρωπος είναι στο επίκεντρο. Στην πραγματικότητα μοιάζει σαν να μη μας ενδιαφέρει η ανθρώπινη ύπαρξη».
Συμφωνεί ότι τα τελευταία χρόνια «οι παραστάσεις που κουβαλούν μια πολιτική ανησυχία πάνε πολύ καλά». Τι σημαίνει γι’ αυτήν «πολιτικό θέατρο»; Το θέατρο έχει να κάνει πάντα με πολύ συγκεκριμένες θεματικές: τη ζωή, τον έρωτα, τον θάνατο, απαντά. Αλλά όταν κάνεις πολιτικό θέατρο, πρέπει να βάλεις τον άνθρωπο στο κέντρο. Να αναρωτηθείς, ας πούμε: «Τι εμποδίζει κάποιον πολιτικά να ζει ή να πεθαίνει με αξιοπρέπεια, να ερωτεύεται με πάθος χωρίς να φοβάται; Είναι μια άλλη ανάγνωση».
Συνήθως, στην ομάδα Gaff, συνεργάζεται με έναν σταθερό πυρήνα ηθοποιών αλλά υπάρχουν και «νέες αφίξεις, δηλαδή στις “Νεκρές Ψυχές” έχουμε τον Χρήστο Παπαδόπουλο και τον Διονύση Λάνη, που μπήκαν εξαιρετικά στη δική μας διαδικασία. Είναι μεγάλη ευλογία να δουλεύεις με ανθρώπους με τους οποίους έχετε κάνει μια σχεδόν παράλληλη πορεία. Να μπορείς να μιλάς μια κοινή γλώσσα. Βασικά, κερδίζεις πολύ χρόνο – γιατί κόπος υπάρχει πάντα στις δουλειάς μας, είναι και η φόρμα που χρησιμοποιούμε, που απαιτεί πολύ μεγάλη σωματική διαδικασία από τον ηθοποιό».
Αν και μπήκε αρχικά στη σκηνοθεσία «αρκετά δειλά και με πολύ άγχος» γιατί όταν ξεκίνησε στο θέατρο, ως ηθοποιός, «δεν υπήρχε η σχολή σκηνοθεσίας όπως τώρα», ανάπτυξε τη δική της καλλιτεχνική γλώσσα πάνω στη βάση ότι το πρώτο βήμα στις σπουδές σου είναι να κατανοήσεις το αντικείμενο και το δεύτερο να το αμφισβητήσεις. «Ως ηθοποιός άκουγα όλα αυτά τα πολύ σημαντικά από τους δασκάλους μου και προσπαθούσα να τα ακολουθήσω πιστά. Αλλά την ίδια στιγμή που ξέρεις ότι δεν πρέπει να παρεκκλίνεις, αντιλαμβάνεσαι ότι πρέπει να το κάνεις, γιατί αυτή είναι η ουσία του θεάτρου. Νομίζω ότι δεν μπορείς να βαδίσεις ουσιαστικά σε αυτή τη διαδικασία αν δεν αρχίσεις να βάζεις στο μπλέντερ της δημιουργίας δικά σου στοιχεία, που αυτομάτως κάνουν τη συνταγή κάτι άλλο».
«Νομίζω ότι δεν μπορείς να βαδίσεις ουσιαστικά σε αυτή τη διαδικασία αν δεν αρχίσεις να βάζεις στο μπλέντερ της δημιουργίας δικά σου στοιχεία, που αυτομάτως κάνουν τη συνταγή κάτι άλλο.»
Στη μακροχρόνια συμπόρευση με την ομάδα της, συχνά σκηνοθετώντας αποκλειστικά άντρες ηθοποιούς, δεν ένιωσε να υφίσταται έμφυλες διακρίσεις ως σκηνοθέτρια. Παραδέχεται όμως ότι «δεν έχω μέτρο σύγκρισης, γιατί δεν αγκαλιαστήκαμε από μεγάλα ιδρύματα ούτε από κρατικές σκηνές. Γι’ αυτό και εκτιμώ βαθιά την ομάδα μου: έχουμε φτάσει μέχρι εδώ με πολλή δουλειά».
Σε συνεργασία όμως με το Μικρό Εθνικό παραδίδει φέτος ένα εργαστήρι με έμπνευση τις «Μεταμορφώσεις» του Οβίδιου και «είμαι πολύ ενθουσιασμένη γιατί απέναντί μου δεν θα υπάρχουν ηθοποιοί, αλλά άνθρωποι που θα πρέπει να φέρουν τον μύθο μέσα από την καθημερινότητά τους. Αφουγκράζομαι από τώρα το υλικό. Όταν το θέατρο έρχεται και ακουμπάει στην κανονική ζωή και μπορεί να ανασύρει από αυτήν μικρά κομμάτια, είναι μια διαδικασία σχεδόν διονυσιακή.
»Γενικά το θέατρο είναι πολύ χρήσιμο και καλά θα κάνει η πολιτεία να το καταλάβει και να επιστρέψουν οι διδακτικές ώρες του στο σχολείο, σε όλες τις βαθμίδες του. Είναι πολύ πικρό αυτή τη στιγμή να υπάρχει μόνο μία ώρα θεατρικής αγωγής την εβδομάδα μέχρι την Δ’ Δημοτικού». Τα οφέλη της θεατρικής αγωγής στα παιδιά επεκτείνονται σε επίπεδα που ίσως δεν έχουμε καν φανταστεί οι γονείς. Για παράδειγμα, όπως επισημαίνει η Σοφία, «όταν ένα παιδί ανοίγεται σε μια θεατρική συνθήκη, δεν θα σου κρύψει τίποτα. Το παιδί που μαθαίνει να εκφράζει μια δυσκολία του στη σκηνή δεν θα την κρύψει ποτέ από το οικογενειακό περιβάλλον».
«Όταν ένα παιδί ανοίγεται σε μια θεατρική συνθήκη, δεν θα σου κρύψει τίποτα. Το παιδί που μαθαίνει να εκφράζει μια δυσκολία του στη σκηνή δεν θα την κρύψει ποτέ από το οικογενειακό περιβάλλον.»
Δεν μιλάει μόνο ως επαγγελματίας του θεάτρου αλλά και ως μητέρα, καθώς μαζί με τον σύντροφό της, τον ηθοποιό και μέλος της ομάδας Gaff Ιωσήφ Ιωσηφίδη, μεγαλώνουν ένα αγόρι, 13 ετών σήμερα. Παλαιότερα μάλιστα είχε ανεβάσει μια παιδική θεατρική παράσταση «προς τιμήν του», αλλά διευκρινίζει πως «το παιδικό θέατρο δεν είναι στις προτεραιότητές μου. Είναι ένα πάρα πολύ δύσκολο είδος και εκτιμώ αφάνταστα τους ανθρώπους σε αυτή τη χώρα που το κάνουν με μεγάλη συνέπεια. Όπως εκτιμώ αφάνταστα και τους ηθοποιούς που συμμετέχουν σε αυτές τις παραστάσεις, σε πολύ πρωινές ώρες, δύσκολες ώρες, και πρέπει να είναι σε εγρήγορση για να υποδεχτούν φωνές και ζωηρά βλέμματα».
Info
Περισσότερες πληροφορίες και αγορά εισιτηρίων για το «…Καλά, εσύ σκοτώθηκες νωρίς» (έως 25/11) εδώ, για τις «Νεκρές Ψυχές» (έως 28/12) εδώ και για τον «Άγριο Σπόρο» (έως 30/11) εδώ.
