H πενταετής θητεία της Κατερίνας Σακελλαροπούλου στο ύπατο αξίωμα της χώρας υπήρξε, με πολλούς τρόπους, ιστορική. Όχι μόνο γιατί ήταν η πρώτη γυναίκα Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας, ένα συμβολικό και ουσιαστικό ορόσημο για χιλιάδες κορίτσια και γυναίκες που είδαν «μία από εμάς» να φτάνει εκεί όπου για δεκαετίες δεν υπήρχε γυναικεία παρουσία. Αλλά και επειδή σε μια περίοδο αμφισβήτησης θεσμών, συλλογικού άγχους και αλλεπάλληλων κρίσεων, η ίδια επέλεξε ένα ρόλο πιο ανοιχτό, πιο ανθρώπινο, κοντά στην κοινωνία.
Διακριτική, με προσήλωση στους θεσμούς, αλλά και με έναν σταθερό προσανατολισμό προς την υπεράσπιση δικαιωμάτων και ευάλωτων ομάδων, η Πρόεδρος που προερχόταν από τον πιο «αυστηρό» χώρο της Δικαιοσύνης επιχείρησε να επαναπροσδιορίσει την Προεδρία ως ένα ζωντανό, προσβάσιμο θεσμό. Και αν κάτι συμβολίζει παράδοξα αυτό το άνοιγμα, αυτό είναι ίσως η Καλυψώ, η μικρή αδέσποτη γάτα από την Κάρπαθο, που ταξίδεψε στο Προεδρικό Μέγαρο, αλλά προτίμησε τελικά το σπίτι της Προέδρου, ενισχύοντας την αίσθηση ότι ακόμη και οι θεσμοί αποκτούν ψυχή όταν το βλέμμα όσων τους υπηρετούν στρέφεται προς τη φροντίδα των ανυπεράσπιστων.
Στη συνέντευξή της στο Marie Claire, η τέως Πρόεδρος της Δημοκρατίας και νυν Πρόεδρος του Φεστιβάλ Αθηνών-Επιδαύρου μιλά για τις προκλήσεις και το αποτύπωμα της θητείας της, αλλά και για την ευθύνη όλων μας απέναντι στη δημοκρατία σε μια εποχή τεχνολογικών και πολιτικών ανατροπών.
Για πολλές από εμάς, τις γυναίκες αυτής της χώρας, η εκλογή σας στο ανώτατο αξίωμα ήταν ιδιαίτερα συμβολική. Εσείς το αισθανθήκατε όταν κατακτήσατε αυτές τις δύο πρωτιές για το φύλο σας;
Μία από τις «πρωτιές» μου, η εκλογή μου ως πρώτης γυναίκας Προέδρου του Συμβουλίου της Επικρατείας ήταν μια φυσική εξέλιξη στην καριέρα μου. Στο δικαστήριο υπάρχουν βαθμίδες και κάποιοι, στο τέλος, επιλέγονται για τη θέση του Προέδρου. Η πρόταση, ωστόσο, να αναλάβω την Προεδρία της Δημοκρατίας με αιφνιδίασε. Ομολογώ πως δεν ήμουν προετοιμασμένη. Τη βαρύτητα του ρόλου τη συνειδητοποίησα στη συνέχεια: ήταν τιμητικό βάρος και δύσκολο στη διαχείριση. Το κατάλαβα πολύ έντονα μέσα από την επαφή μου με γυναίκες στα ταξίδια μου – ιδιαίτερα στην επαρχία. Στα πρόσωπα νέων κοριτσιών και γυναικών έβλεπα θαυμασμό, εκτίμηση, αλλά και ελπίδα, όνειρο. Έλεγα πάντα ότι ευχή μου είναι τα κορίτσια να μπορούν να φτάνουν όπου ονειρεύονται. Αυτό που με συγκίνησε όμως βαθιά ήταν οι γυναίκες μεγαλύτερης ηλικίας. Οι μανάδες μας ήταν η γενιά που άρχισε να εργάζεται και να διεκδικεί ισότιμο ρόλο· οι αμέσως προηγούμενες είχαν προσφέρει πολλά, σε πιο παραδοσιακούς ρόλους. Γυναίκες πολύ συγκινημένες μού έλεγαν: «Κορίτσι μου, σε καμαρώνουμε στην τηλεόραση». Έβλεπαν ότι «μία από εμάς» έφτασε εκεί. Αισθανόμουν ότι ήμουν εκεί για όλες, για όσες προηγήθηκαν και για όσες έρχονται. Φυσικά, υπήρξαν σημαντικές γυναίκες στην Ιστορία του τόπου και του κόσμου, αλλά σε ηγετικές θέσεις δεν τις συναντούμε τόσο συχνά.
Είχατε κι εσείς, όταν ήσασταν νεότερη, γυναικεία πρότυπα; Έχετε μιλήσει συχνά για τη Ruth Bader Ginsburg. Τι σας συγκινεί στην ιστορία της;
Η Ginsburg με άγγιξε, όπως και πολύ κόσμο, ήταν απίστευτα ικανή και μαχήτρια. Στο πανεπιστήμιο, νομίζω στο Cornell, από τους 500 φοιτητές μόνο πέντε ήταν γυναίκες. Πήγε κάποτε σε μια μικρή δεξίωση και ο κοσμήτορας τη ρώτησε: «Εσείς γιατί είστε εδώ;». Κι εκείνη απάντησε: «Επειδή ο άντρας μου σπουδάζει εδώ, ήρθα να παρακολουθήσω όσα ενδιαφέρουν τον ίδιο και να μάθω πώς να είμαι καλύτερη σύζυγος». Στη δεκαετία του 1950 δεν τόλμησε να πει αυτό που αργότερα έκανε πράξη: «Θέλω να γίνω δικηγόρος, να δώσω μάχη για την ισότητα». Ως δικαστής, έγραψε ιστορία και είπε σπουδαία πράγματα. Κάποτε τη ρώτησαν: «Πότε θα είστε ικανοποιημένη με τον αριθμό των γυναικών στο Ανώτατο Δικαστήριο;», που έχει εννέα δικαστές. Απάντησε: «Όταν θα είναι εννέα». Όποτε το έλεγε, την κοιτούσαν με έκπληξη· δεκαετίες ολόκληρες υπήρχαν εννέα άντρες και κανείς δεν απορούσε. Έδωσε πολλές και σημαντικές μάχες για την ισότητα. Ήταν -και παραμένει- ένα εμβληματικό πρόσωπο.
Ποια άλλα πρόσωπα και γεγονότα σάς διαμόρφωσαν στα παιδικά και νεανικά σας χρόνια;
Γεννήθηκα στη Θεσσαλονίκη, στα μέσα της δεκαετίας του 1950. Τα πρώτα χρόνια, περίπου μέχρι τα οκτώ, ζούσαμε εκεί, καθώς ο πατέρας μου υπηρετούσε ως δικαστής. Μετά την υπόθεση Λαμπράκη, τη δολοφονία του αγωνιστή της Αριστεράς και βουλευτή τότε, η πόλη σφραγίστηκε από τα γεγονότα. Θυμάμαι, μικρό παιδί, μια μεγάλη συγκέντρωση όπου θα μιλούσε. Την επόμενη μέρα, η μητέρα μου μού είπε πως δέχθηκε δολοφονικό χτύπημα και λίγο αργότερα πέθανε. Το 1963 συνέβη και η δολοφονία του Κένεντι· θυμάμαι να ακούω τις ειδήσεις στο ραδιόφωνο πριν πάω στο σχολείο. Ήταν δύσκολα χρόνια και για την Ελλάδα, αφού ακολούθησε η δικτατορία των συνταγματαρχών. Φοίτησα στο Αρσάκειο στην Αθήνα και πέτυχα στη Νομική το 1974. Όλο αυτό καλλιέργησε σε πολλούς από εμάς δημοκρατικό φρόνημα. Αγάπησα ιδιαίτερα το Συνταγματικό Δίκαιο, το Δίκαιο των Δικαιωμάτων, και έτσι επέλεξα το Συμβούλιο της Επικρατείας.
Μπήκατε σε έναν κατεξοχήν ανδροκρατούμενο και «αυστηρό» χώρο. Κι όμως, «σπάσατε» τη γυάλινη οροφή δύο φορές. Είχατε στρατηγικές για να σταθείτε και να ακουστείτε;
Ο καθένας στηρίζεται πρωτίστως στην προσωπικότητά του. Το Συμβούλιο της Επικρατείας είχε μια παράδοση αξιοκρατίας, εισαγόσουν με εξετάσεις. Όταν μπήκα, ήμουν η ένατη γυναίκα συνολικά, ενώ στη δική μου σειρά ήμασταν τρεις γυναίκες και τρεις άνδρες. Θυμάμαι παλαιότερους συναδέλφους να αιφνιδιάζονται που «τρεις νεαρές» βρεθήκαμε εκεί· ας μην ξεχνάμε ότι μιλάμε για τη δεκαετία του 1980. Δεν αισθάνθηκα ποτέ να με αντιμετωπίζουν διαφορετικά απ’ ό,τι άξιζα. Βοηθά ο χαρακτήρας να θέτεις όρια, να επιβάλλεσαι με πειθώ και επιχειρήματα, ειδικά σε ένα σώμα όπου συνυπάρχουν δικαστές όλων των βαθμίδων και των ηλικιών.
Όταν αναλάβατε την Προεδρία της Δημοκρατίας, ποιους στόχους βάλατε στο μυαλό σας; Είχατε κάποιο σχέδιο για το αποτύπωμα που θέλατε να αφήσετε;
Η πρόταση του πρωθυπουργού ήταν τιμητική, αλλά και απρόσμενη. Ερχόμουν από έναν τελείως διαφορετικό χώρο, σχεδόν 40 χρόνια στο δικαστήριο. Δεν είχα «σχέδιο» ή πολιτικό όραμα, μόνο την εμπειρία του δικαστή και τη βούληση να υπηρετήσω την πατρίδα, εκτελώντας τα συνταγματικά μου καθήκοντα με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Οι θεσμοί χρωματίζονται από τα πρόσωπα που τους υπηρετούν. Με δεδομένες τις περιορισμένες, μη εκτελεστικές αρμοδιότητες της Προέδρου, προσπάθησα να ανοίξω την Προεδρία στην κοινωνία, να δοθεί φωνή σε τμήματά της που δεν ακούγονται το ίδιο δυνατά: πρωτίστως στις ευάλωτες ομάδες και, βεβαίως, στις γυναίκες. Ευάλωτοι είναι οι πρόσφυγες, τα άτομα με αναπηρίες, όσοι δοκιμάζονται οικονομικά. Προσπάθησα επίσης να ταξιδέψω σε όλη τη χώρα, όσο μπορούσα, να γνωρίσω τους συμπατριώτες μου, να με γνωρίσουν και εκείνοι.
Δεν αισθάνθηκα ποτέ να με αντιμετωπίζουν διαφορετικά απ’ ό,τι άξιζα. Βοηθά ο χαρακτήρας να θέτεις όρια, να επιβάλλεσαι με πειθώ και επιχειρήματα, ειδικά σε ένα σώμα όπου συνυπάρχουν δικαστές όλων των βαθμίδων και των ηλικιών.
«Προεδρία της Δημοκρατίας 2020-2025: Άνοιγμα στην κοινωνία» είναι και ο τίτλος του λευκώματος, όπου αποτυπώνονται, μεταξύ άλλων, οι εργασίες ανακαίνισης και αποκατάστασης που κάνατε στο ίδιο το Προεδρικό Μέγαρο, αλλά και η ιστορία του κτιρίου, την οποία ομολογουμένως οι περισσότεροι Έλληνες αγνοούν. Η αλήθεια είναι ότι δεν είχαμε ποτέ ακούσει προκάτοχό σας να ασχολείται με τη φροντίδα του Μεγάρου. Γιατί το κάνατε εσείς; Δεν υπήρχαν ήδη υπηρεσίες με τέτοιες αρμοδιότητες;
Την ημέρα που ορκίστηκα, ξεκίνησε και ο περιορισμός λόγω πανδημίας. Για ένα διάστημα μείναμε στο Προεδρικό Μέγαρο, ώστε να προσαρμοστούμε και να αποφεύγονται μετακινήσεις. Εκεί διαπίστωσα, ίσως και με τη γυναικεία ματιά, ανάγκες συντήρησης και εκσυγχρονισμού, μέχρι και προβλήματα συνδεσιμότητας με το Διαδίκτυο. Με τη συνδρομή ικανών συνεργατών, ανάμεσά τους ο ειδικός γραμματέας, στρατηγός και μηχανικός κ. Ν. Μανούρης, προχωρήσαμε σε εκτεταμένες εργασίες συντήρησης και ανανέωσης. Η Προεδρία στεγάζεται συνολικά σε τρεις χώρους: στο Μέγαρο της Ηρώδου Αττικού και στα δύο κτίρια της Στησιχόρου, όπου λειτουργούν οι υπηρεσίες. Οι παρεμβάσεις αφορούσαν όχι μόνο τις αίθουσες υποδοχής ή τους ιδιωτικούς χώρους, αλλά και τους χώρους εργασίας του προσωπικού. Διακοσμήσαμε τα κτίρια με αντίγραφα έργων τέχνης, δώρα από ταξίδια, αλλάξαμε υφάσματα, έπιπλα· απλές κινήσεις που βελτίωσαν όμως αισθητά τις συνθήκες εργασίας. Όπως μου επεσήμαναν κάποιοι, «κυρία Πρόεδρε, έπρεπε να μπει μια γυναίκα εδώ μέσα τελικά».
Δημιουργήσατε επιπλέον και έναν εκθεσιακό χώρο στο Προεδρικό Μέγαρο. Τι είδους εκθέματα βλέπει κανείς εκεί;
Ίσως και λόγω της δικαστικής μου ιδιότητας, διαπίστωσα πως δεν υπήρχε ειδική νομοθεσία για τα δώρα που δέχονται οι κρατικοί λειτουργοί. Σε συνεργασία με την κυβέρνηση, θεσπίστηκε το σχετικό αναγκαίο πλαίσιο. Παράλληλα, έβλεπα πως δεν υπήρχε μια «συνέχεια μνήμης» των προηγούμενων Προέδρων στο Μέγαρο. Το κτίριο είναι μνημείο, με ιστορική επίπλωση, επομένως δεν μπορείς να παρέμβεις εύκολα. Στα έργα τέχνης που προϋπήρχαν και ήταν δάνεια της Εθνικής Πινακοθήκης και του Μουσείου Μπενάκη, προστέθηκαν και άλλα που δωρίστηκαν επί των ημερών μου. Σύμφωνα με το νέο νομοθετικό πλαίσιο, τα δώρα προς τον Πρόεδρο δεν του ανήκουν, πέρα από μικρά αναμνηστικά. Έτσι οργανώσαμε έναν εκθεσιακό χώρο επισκέψιμο, με προγραμματισμένες ξεναγήσεις, όπου εκτίθενται τα πιο σημαντικά από αυτά.
Υπήρξαν αλλαγές και ανακαίνιση και στους εξωτερικούς χώρους, στον κήπο;
Ο κήπος ήταν επισκέψιμος και παλαιότερα, αλλά αυτό είχε διακοπεί λόγω διαφόρων δυσκολιών. Η δική μου σκέψη ήταν απλή: το Προεδρικό Μέγαρο ανήκει στον ελληνικό λαό. Οργανώσαμε καλύτερα τον κήπο, ώστε να είναι ανοιχτός για το κοινό κάθε Κυριακή, και τον αξιοποιήσαμε για εκδηλώσεις, όπως συναυλίες, επισκέψεις παιδιών και δομών. Όλα αυτά αποτυπώνονται στο λεύκωμα που εκδόθηκε από την Προεδρία.
Επί των ημερών σας φροντίστηκαν και στειρώθηκαν οι αδέσποτες γάτες στους χώρους της Προεδρίας. Σε αυτό πρέπει σίγουρα να κατέχετε άλλη μία πρωτιά.
Στα ταξίδια μου επεδίωκα να έρχομαι σε επαφή και με την τοπική κοινωνία. Στην Κάρπαθο, ανήμερα την Παγκόσμια Ημέρα των Ζώων το 2020, με επισκέφθηκαν εκπρόσωποι από ένα σωματείο προστασίας αδέσποτων και μου έφεραν την Καλυψώ, ένα γατάκι που είχε βρεθεί λίγες ημέρες πριν. Στην αρχή δίστασα να την πάρω στο Προεδρικό Μέγαρο, αλλά υπερίσχυσε το αίσθημα φιλοζωίας. Έτσι την υιοθετήσαμε, τελικά όμως η Καλυψώ προτίμησε το σπίτι μου από την Προεδρία. Αργότερα υιοθετήσαμε κι ένα γατάκι από τον κήπο του Μεγάρου, τον Οδυσσέα. Παράλληλα, ταΐζαμε, φροντίζαμε και στειρώναμε όσες γάτες ζούσαν στον κήπο, συνολικά πάνω από είκοσι. Σε μια πόλη με τόσα αδέσποτα, χαίρομαι που δόθηκε αυτή η φροντίδα.
Γι’ αυτές τις επιλογές σας, αλλά και σε άλλες στιγμές στη διάρκεια της θητείας σας, νιώσατε ότι κριθήκατε διαφορετικά από τους προκατόχους σας λόγω φύλου;
Ασφαλώς. Είμαι συνηθισμένη να ακούω κριτική: ως δικαστής για σχεδόν 40 χρόνια είχα μάθει να κρατώ την ψυχραιμία μου ακόμη και όταν η κριτική ήταν άδικη. Όμως τώρα ήταν πιο έντονο. Βλέπουμε άνδρες να εμφανίζονται με άκομψες επιλογές στην ενδυμασία ή στη συμπεριφορά χωρίς να γίνεται τόσος θόρυβος. Για μένα, τα μαλλιά μου, τα παπούτσια μου, ο σύντροφός μου, η γάτα μου, τίποτα δεν έμεινε ασχολίαστο. Στην πορεία σταμάτησα να δίνω σημασία – το φαινόμενο αυτό είναι μέρος του πολιτικού παιχνιδιού, δυστυχώς πολύ εντονότερο για τις γυναίκες.
Πέρα από αυτό, ποιες ήταν οι μεγαλύτερες προκλήσεις που βιώσατε αυτή την πενταετία;
Το απρόσμενο της μετάβασης από τη Δικαιοσύνη στην πολιτική, χωρίς να είμαι πολιτικός, και η πανδημία από την πρώτη κιόλας μέρα της θητείας μου. Ο Πρόεδρος έχει συγκεκριμένες συνταγματικές αρμοδιότητες· η πολιτική καθορίζεται από την κυβέρνηση. Όμως, σε περιόδους έντασης, μου ζητούσαν να τοποθετηθώ σε θέματα για τα οποία δεν είχα αρμοδιότητα. Προτίμησα να μείνω αυστηρά εντός των ορίων που θέτει το Σύνταγμα· δεν θέλησα να γίνω «ακτιβίστρια Πρόεδρος», όσο κι αν αυτό θα άρεσε σε κάποιους.
Για μένα, τα μαλλιά μου, τα παπούτσια μου, ο σύντροφός μου, η γάτα μου, τίποτα δεν έμεινε ασχολίαστο. Στην πορεία σταμάτησα να δίνω σημασία – το φαινόμενο αυτό είναι μέρος του πολιτικού παιχνιδιού, δυστυχώς πολύ εντονότερο για τις γυναίκες.
Σε παγκόσμιο επίπεδο βλέπουμε σήμερα μεγάλη αμφισβήτηση θεσμών – ακόμη και της ίδιας της δημοκρατίας και της Δικαιοσύνης. Ποιες σκέψεις σάς προκαλεί αυτό;
Ζούμε δύσκολη εποχή, με ανατροπή βεβαιοτήτων: γεωπολιτικές αναταράξεις, πολεμικές συγκρούσεις, κάμψη της φιλελεύθερης δημοκρατίας ακόμη και στην Ευρώπη, και επικίνδυνη διείσδυση νέων τεχνολογιών: fake news, trolls, hacking, όλα δυσκολεύουν την καθημερινότητα και την πολιτική ζωή. Ο πυλώνας της φιλελεύθερης δημοκρατίας είναι τα δικαιώματα και το κράτος δικαίου. Όταν αυτά υποχωρούν, οι δικαστές, αλλά και κάθε πολίτης τελικά καλούνται να υπερασπιστούν το Σύνταγμα και τις ελευθερίες: η δημοκρατία είναι διαρκές «στοίχημα».
Είδαμε πρόσφατα, σε πολύ προβεβλημένη δίκη του ελληνικού #MeToo, να ακούγονται ανήκουστα από έδρας. Χρειαζόμαστε περισσότερη γυναικεία οπτική στην αντιμετώπιση σεξουαλικών αδικημάτων;
Ειλικρινά, περίεργα πράγματα μπορεί να ακούσει κανείς και από γυναίκες δικαστές. Δεν πιστεύω στη διάκριση μόνο με βάση το φύλο. Είναι θέμα προσωπικότητας και ωριμότητας. Η πρόληψη είναι κλειδί: παιδεία, οικογένεια, σεβασμός του ενός φύλου προς το άλλο. Σημαντική είναι και η θεσμική υποστήριξη: σήμερα λειτουργούν υπηρεσίες στην Αστυνομία με ψυχολόγους και κοινωνιολόγους που βοηθούν κακοποιημένες γυναίκες, κάτι ανύπαρκτο παλαιότερα. Φυσικά, περισσότερες γυναίκες στη Δικαιοσύνη φέρνουν τη δική τους ματιά, αλλά πάνω απ’ όλα χρειάζεται ωριμότητα της κοινωνίας και πρόληψη.
Το «Άγιο Δισκοπότηρο» του φεμινισμού είναι η ισορροπία καριέρας και προσωπικής ζωής. Μπορούμε τελικά «να τα έχουμε όλα»;
Αυτό είναι πολύ δύσκολο· το σημαντικότερο είναι η επιλογή. Οι γυναίκες, ακόμη περισσότερο οι νεότερες, να μπορούν να επιλέγουν και να διεκδικούν. Το παιχνίδι των ενοχών («πότε θα κάνεις παιδιά», «αν διεκδικείς καριέρα δεν είσαι καλή μητέρα» κ.λπ.) σιγά-σιγά σπάει. Όποια επιλέξει να κρατήσει και τα δύο σε πολύ υψηλό επίπεδο, θα κοπιάσει περισσότερο, αυτό όμως αποτελεί δική της ελεύθερη επιλογή. Είναι ένα διαρκές στοίχημα.
Ο πυλώνας της φιλελεύθερης δημοκρατίας είναι τα δικαιώματα και το κράτος δικαίου. Όταν αυτά υποχωρούν, οι δικαστές, αλλά και κάθε πολίτης τελικά καλούνται να υπερασπιστούν το Σύνταγμα και τις ελευθερίες: η δημοκρατία είναι διαρκές «στοίχημα».
Εσείς πού βρίσκατε στήριξη σε αυτό το διαρκές στοίχημα;
Στην κόρη μου, με την οποία έχω εξαιρετική σχέση και που κράτησε χαμηλό προφίλ αυτά τα πέντε χρόνια, στον σύντροφό μου και στους φίλους μου. Δεν έχω αδέλφια, άρα από μικρή εκτιμούσα πολύ τη φιλία. Φρόντισα να βρω χρόνο και να τη διατηρήσω, ακόμη και μέσα σε μια θητεία με πολλές κοινωνικές υποχρεώσεις. Απέκτησα και λίγους, εξαιρετικούς νέους φίλους. Ο σύντροφός μου σήκωσε μεγάλο βάρος. Θυμάμαι μια επιτυχημένη επιχειρηματία που του είπε σε ένα τραπέζι: «Είναι αξιοθαύμαστο αυτό που κάνετε· λίγοι άνδρες θα δέχονταν να είναι τόσο στη σκιά μιας γυναίκας». Χάρηκα που το είπε μια γυναίκα, η άλλη άποψη έχει τη σημασία της.
Ποιο ήταν το κίνητρο που σας οδήγησε να αποδεχθείτε την πρόταση της υπουργού Πολιτισμού να αναλάβετε την προεδρία του Φεστιβάλ Αθηνών-Επιδαύρου;
Δέχθηκα την πρόταση γιατί ένιωθα πάντα κοντά, είχα και διατηρώ μεγάλο ενδιαφέρον για το χώρο του πολιτισμού, ο οποίος έχει εξαιρετική σημασία για την ταυτότητα και την εξωστρέφεια της χώρας μας. Το Φεστιβάλ Αθηνών-Επιδαύρου είναι ίσως ο πιο σημαντικός, εμβληματικός του θεσμός και το κίνητρό μου είναι να προσφέρω, ως ενεργός πολίτης, με τα εφόδια που έχω αποκτήσει από τη μέχρι τώρα διαδρομή μου. Σε μια θέση εκτός πολιτικής προφανώς, αλλά εντός της κοινωνίας, δίχως ειδικά προνόμια ή απολαβές, παρά μονάχα με την ευθύνη και την έγνοια για το θεσμό και τον πολιτισμό μας.
Δεν έχω αδέλφια, άρα από μικρή εκτιμούσα πολύ τη φιλία. Φρόντισα να βρω χρόνο και να τη διατηρήσω, ακόμη και μέσα σε μια θητεία με πολλές κοινωνικές υποχρεώσεις.
Κλείνοντας, τι θα λέγατε στις επόμενες γενιές γυναικών που βλέπουν τον εαυτό τους σε ηγετικές θέσεις;
Έχουμε διανύσει πολύ δρόμο από τότε που ο Τηλέμαχος είπε στην Πηνελόπη: «Γυναίκα, κάτσε στον αργαλειό σου». Αλλά μένουν και πολλά να γίνουν ακόμη. Πιστεύω ακράδαντα πως οι γυναίκες ανήκουν σε όλους τους χώρους όπου λαμβάνονται αποφάσεις, ότι μπορούν και πρέπει να μετέχουν παντού. Άκουσα πρόσφατα έναν Έλληνα οικονομολόγο να λέει πως, αν υπήρχαν περισσότερες γυναίκες στην πολιτική, ίσως να είχαμε αποφύγει την οικονομική κρίση. Δεν ξέρω αν ισχύει, αλλά μου άρεσε που ειπώθηκε. Με εργατικότητα, αξιοπρέπεια, διαλεκτική ικανότητα, ενσυναίσθηση και πνεύμα ομαδικότητας, οι γυναίκες έχουν πολλά να προσφέρουν, ιδίως σε ηγετικές θέσεις. Όπως έλεγε και η Ginsburg, το μέλλον κατακτάται με μικρά βήματα, ο χρόνος δουλεύει υπέρ της αλλαγής. Θέλω να πιστεύω ότι κάποτε θα δούμε έναν κόσμο όπου άνδρες και γυναίκες θα είναι ισότιμα μέλη της κοινωνίας σε όλα τα επίπεδα. Και εύχομαι να το ζήσουμε.
Φωτογραφίες: Σπύρος Στεργίου
