Αποκλείεται να την συναντήσεις και να μην θέλεις να μάθεις περισσότερα γι’ αυτήν. Από αυτή την άποψη, η Φιόρη Μεταλληνού μοιάζει με τα αστέρια που τόσο αγαπά. Aστροφυσικός και υψίφωνος (με πτυχίο μονωδίας), δραστηριοποιείται στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών, το Ινστιτούτο Αστρονομίας, Αστροφυσικής, Διαστημικών Εφαρμογών και Τηλεπισκόπησης (ΙΑΑΔΕΤ) και έχει ασχοληθεί με την προσομοίωση επιτάχυνσης φορτισμένων σωματιδίων στη γήινη μαγνητόσφαιρα κατά τη διάρκεια μαγνητικών καταιγίδων. Είναι υπεύθυνη για δράσεις διάχυσης της επιστήμης στο ΙΑΑΔΕΤ, δίνει διαλέξεις και αρθρογραφεί με σκοπό τη δημόσια κατανόηση της αστρονομίας και διαστημικής φυσικής. Κάπως έτσι τη γνωρίσαμε κι εμείς μερικούς μήνες πριν, σε μια συνάντηση της αστροφυσικής με το θέατρο με πρωτοβουλία του Θεάτρου Τέχνης. Και αυτό το καλοκαίρι, όσο μας το επέτρεψαν οι περιορισμοί λόγω πανδημίας, οργάνωσε και συμμετείχε σε βραδιές που συνδυάζουν τη μουσική με την ποίηση και την αστρονομία.
Πώς είναι να εργάζεστε με κάτι τόσο άπιαστο και μακρινό; Ποια είναι τα αγαπημένα σας φυσικά φαινόμενα στην αστροφυσική;
Σίγουρα τους αστέρες δεν μπορούμε να τους μελετήσουμε σε ένα εργαστήριο. Συλλέγουμε όμως πληροφορίες από την ακτινοβολία που μας στέλνουν, αναλύουμε τα δεδομένα μας και βγάζουμε συμπεράσματα για τη φύση των αστέρων και τους φυσικούς μηχανισμούς που λαμβάνουν χώρα στο εσωτερικό τους. Θα έλεγα ότι με εντυπωσιάζουν οι παλλόμενοι αστέρες νετρονίων (pulsars). Πρόκειται για αστέρες πολύ μεγάλης πυκνότητας, ταχύτατα περιστρεφόμενους γύρω από τον άξονά τους, που εκπέμπουν πολύ ισχυρή ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία από τους πόλους τους. Όταν ανακαλύφθηκε ο πρώτος pulsar το 1967, από την ραδιοαστρονόμο (μεταδιδακτορική φοιτήτρια τότε) Joselyn Bell, η αστρονομική κοινότητα εξεπλάγη από την ακρίβεια των σημάτων που συνέλεξαν τα ραδιοτηλεσκόπια. Ξεκίνησε τότε η συστηματική ανακάλυψη δεκάδων pulsars, καθώς και η έρευνα για την ερμηνεία του μηχανισμού εκπομπής ακτινοβολίας τους. Σήμερα γνωρίζουμε εκατοντάδες pulsars, με τον ταχύτερο να περιστρέφεται 716 φορές το δευτερόλεπτο γύρω από τον εαυτό του με εκπληκτική ακρίβεια, ώστε να χαρακτηρίζουμε τους pulsars ως «φάρους» ή «ρολόγια» του σύμπαντος.
Οι μαύρες τρύπες είναι ό,τι πιο συναρπαστικό στην επιστήμη της αστροφυσικής;
Οι μελανές οπές βεβαίως και αποτελούν ένα εντυπωσιακό και άκρως ενδιαφέρον αντικείμενο μελέτης στην αστροφυσική και την κοσμολογία. Φυσικά δεν εντυπωσιάζουν μόνο την επιστημονική κοινότητα, αλλά και το ευρύ κοινό και κυρίως τα παιδιά τα οποία πάντα έχουν ερωτήσεις και απορίες σχετικά με τις μαύρες τρύπες. Η μελέτη του ουρανού μας έχει αποκαλύψει πολλά συναρπαστικά φαινόμενα και «εξωτικά» θα έλεγα, ουράνια αντικείμενα όπως είναι: οι μελανές οπές, οι αστέρες νετρονίων, οι εκρήξεις υπερκαινοφανών, οι γίγαντες και υπεργίγαντες αστέρες, τα εντυπωσιακά νεφελώματα και τόσα ακόμα.
Πρόσφατα, με αφορμή την παράσταση του Θεάτρου Τέχνης για το «Χρονικό του Χρόνου», που ελπίζω να επαναληφθεί τη σεζόν που έρχεται, μας ξεναγήσατε στο Αστεροσκοπείο. Μπορείτε να θυμηθείτε τα δικά σας πρώτα βήματα σε αυτό το χώρο ή την πρώτη επαφή με τη θεωρία του Steven Hawking; Είναι οι αστροφυσικοί οι φιλόσοφοι επιστήμονες του σύμπαντος;
Ήταν μια πραγματικά εξαιρετική παράσταση, η οποία εισήγαγε το κοινό σε πολύ σημαντικά θέματα της Αστροφυσικής και Κοσμολογίας μέσω της τέχνης του λόγου, της εικόνας, της μουσικής, της σκηνοθεσίας και φυσικά των επιστημονικών κειμένων του μεγάλου αστροφυσικού Steven Hawking. Ελπίζω όταν αποκατασταθεί η ομαλή λειτουργία των θεάτρων και πάλι, όλο και περισσότεροι να έχουν την ευκαιρία να παρακολουθήσουν αυτήν την άρτια και εμπνευσμένη παράσταση.
Θυμάμαι τον ενθουσιασμό όταν για πρώτη φορά διάβαζα το «Χρονικό του Χρόνου». Είχα ήδη εκπληρώσει ένα μεγάλο μου όνειρο: να εισαχθώ και να φοιτώ στο Τμήμα Φυσικής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο στη Θεσσαλονίκη, με σκοπό να γίνω αστροφυσικός. Από μικρό παιδί με μάγευε ο ουρανός και ήθελα να τον μελετήσω. Να μου αποκαλυφθούν οι αλήθειες της επιστήμης. Ένας ενθουσιασμός που από τότε δεν με έχει εγκαταλείψει.
Προχωρώντας με τα χρόνια στη συστηματική σπουδή της Αστρονομίας και έχοντας την τύχη να συναντήσω εμπνευσμένους και εξαίρετους επιστήμονες ως δασκάλους, η σύνδεση της Αστρονομίας με τη Φιλοσοφία άρχισε να με γοητεύει.
Ναι, θεωρώ ότι η μελέτη των επιστημών οφείλει να σε οδηγεί στη φιλοσοφική θεώρηση του κόσμου, καλλιεργώντας χαρακτήρες πλήρεις, αυτάρκεις, με ανοιχτό μυαλό και πνεύμα.
Αναρωτιέμαι τι ήταν αυτό που σας τράβηξε στη μελέτη τον άστρων (είναι κλισέ που περνούν ρομαντικές ιδέες από το μυαλό μου);
Η θέα του έναστρου ουρανού της Κέρκυρας όταν ήμουν παιδί. Η λάμψη των αστερισμών και η μαγευτική εικόνα του Γαλαξία μας από περιοχή με σχεδόν μηδενική φωτορύπανση. Η πρωταρχική επιθυμία της αναζήτησης των νόμων που διέπουν τα ουράνια φαινόμενα. Η αναζήτηση της θέσης μας στο σύμπαν. Η παρατήρηση της φύσης και η ενατένιση του απείρου που μας περιβάλλει. Έτσι έγινε. Παγιδεύτηκα από την εικόνα του νυχτερινού ουρανού.
Πόσο ρομαντικό είναι τελικά αυτό το επάγγελμα;
Το επάγγελμα του αστροφυσικού απαιτεί πολύ δουλειά, αγάπη και αφοσίωση, όπως κάθε επάγγελμα στο οποίο θέλεις να είσαι συνεπής. Η Αστροφυσική εμπεριέχει σίγουρα και τον ρομαντισμό, καθώς η πρωταρχική αγάπη για τον ουρανό είναι που σε οδηγεί στην έρευνα και την επιστήμη. Η ενασχόλησή μου τα τελευταία χρόνια με την επικοινωνία της αστρονομίας προς το ευρύ κοινό, μου δίνει την ευκαιρία να μεταφέρω αυτόν τον πρωταρχικό ενθουσιασμό στους συνομιλητές μου.
Πως παίρνουν το όνομά τους οι αστερισμοί; Στο ίντερνετ κυκλοφορούσε η ιδέα ότι μπορείς να δώσεις σε ένα αστέρι το όνομα που θέλεις…
Στην αρχαιότητα οι αστερισμοί λάμβαναν ονόματα από θεούς, ήρωες και μορφές της ελληνικής μυθολογίας, τα οποία και χρησιμοποιούμε μέχρι σήμερα στη διεθνή ορολογία. Η ελληνική μυθολογία, αλλά και οι μυθολογίες άλλων πολιτισμών, εξακολουθούν να εμπνέουν τους αστρονόμους στην ονοματολογία νεοανακαλυφθέντων ουρανίων σωμάτων. Επιπλέον, ονόματα αστρονόμων και επιστημόνων που έχουν διαπρέψει σε κάποιο πεδίο δίνονται σε ουράνια αντικείμενα, για να τιμηθούν από την επιστημονική κοινότητα. Θα σας αναφέρω το παράδειγμα του αείμνηστου καθηγητή αστροφυσικής Ιωάννη Σειραδάκη ο οποίος έφυγε πρόσφατα από τη ζωή, έχοντας αφήσει σπουδαίο έργο στην μελέτη και την ανακάλυψη pulsars, στην έρευνα για τον περίφημο Μηχανισμό των Αντικυθήρων, αλλά και πλούσιο διδακτικό έργο. Σύντομα, αστεροειδής πρόκειται να λάβει ονομασία που θα περιέχει το όνομά του, ως ελάχιστη τιμή για την προσφορά του στην επιστήμη και την έρευνα. Δεν γνωρίζω αν κάποιος με χρηματικό αντάλλαγμα θα μπορούσε να λάβει τέτοια τιμή. Δεν θα ήταν δίκαιο.
Το γραφείο σας βρίσκεται στο Αστεροσκοπείο; Πώς μια τυπική μέρα στη δουλειά;
Το γραφείο μου στεγάζεται σε ένα ιστορικό κτήριο του 19ου αι., σχεδιασμένο από τον Ernst Ziller, γεγονός που από μόνο του αποτελεί πηγή έμπνευσης. Η εργασία μου στις πρωινές ώρες, αφορά τον σχεδιασμό και την προετοιμασία των δράσεων που με την ομάδα μας παρουσιάζουμε στο κοινό. Απαιτεί χρόνο και αποδοτική επικοινωνία ώστε να ενημερωθούν οι συμπολίτες μας για όσα πραγματοποιούμε στο Κέντρο Επισκεπτών Θησείου, ώστε να τους παρακινήσουμε να ανηφορίσουν στους λόφους του Αστεροσκοπείου. Παράλληλα με τις προγραμματισμένες επισκέψεις που πραγματοποιούνται από Τετάρτη έως και Σάββατο το βράδυ, επιμελούμαι και την οργάνωση εκδηλώσεων που εμπλέκουν την Αστρονομία με τις Τέχνες. Η συνομιλία της μουσικής, της ποίησης, των εικαστικών με την Αστρονομία θεωρώ ότι αποτελεί ένα εκπαιδευτικό και ψυχαγωγικό μέσο μύησης τόσο των παιδιών όσο και των ενηλίκων σε θέματα της επιστήμης μας. Ο διάλογος μεταξύ τεχνών κι επιστημών προσδίδει στην συνολική θεώρηση του κόσμου, και οδηγεί στη φιλοσοφία με αποτέλεσμα να καλλιεργεί πιο συνειδητούς και καλλιεργημένους πολίτες. Η σύζευξη αυτή απαιτεί συστηματική εργασία και γνώση για να λειτουργήσει αποδοτικά.
Μετά την δύση του Ηλίου ανηφορίζω και πάλι στο λόφο των Νυμφών όπου μαζί με τους συναδέλφους δεχόμαστε τους επισκέπτες μιλώντας για αστρονομία, περιηγούμενοι στο μουσείο με τα επιστημονικά όργανα των τελευταίων δύο αιώνων, το λεπτομερή χάρτη της Σελήνης και το αντίγραφο του Μηχανισμού των Αντικυθήρων. Καταλήγουμε, κοντά στα μεσάνυχτα, να παρατηρούμε τον νυχτερινό ουρανό από τον λόφο της Πνύκας και να αναγνωρίζουμε τους αστερισμούς του καλοκαιρινού ουρανού. Από το τηλεσκόπιο Δωρίδη οι πλανήτες Δίας και Κρόνος αποτελούν τα πιο κατάλληλα αντικείμενα για παρατήρηση, αυτήν τη περίοδο.
Θεωρώ μεγάλο κέρδος την αλληλεπίδραση με τους συμπολίτες μας και την επαφή που αποκτάμε μέσω της εισαγωγής τους σε θέματα αστρονομίας, ιδίως στο λόφο της Πνύκας που από την αρχαιότητα υπήρξε χώρος επικοινωνίας και συνδιαλλαγής, ενώ παράλληλα υπήρξε και ο τόπος που ο αστρονόμος Μέτωνας είχε στήσει ένα αρχαίο παρατηρητήριο, για τις αστρονομικές του μελέτες. Χαίρομαι να συναθροιζόμαστε τις νύχτες στο λόφο και να μιλάμε για επιστήμη. Για μένα αποτελεί μια πράξη πολιτική ότι επιλέγουμε να κοιτάμε ψηλά στον ουρανό, ώστε να αντιμετωπίζουμε με διαφορετική ματιά την καθημερινότητά μας. Με ενθουσιάζει το γεγονός ότι και σήμερα συνεχίζουμε στον ίδιο χώρο, να κάνουμε ότι έκαναν και οι πρόγονοί μας στο παρελθόν.
Θυμάστε την πρώτη φορά που είδατε τον ουρανό μέσα από το περίφημο τηλεσκόπιο Δωρίδη;
Θυμάμαι την Σελήνη να αποκαλύπτεται από τον προσοφθάλμιο του τηλεσκοπίου: Κρατήρες, βουνά και λεπτομέρειες στο ανάγλυφο της επιφάνειάς της να διαγράφονται με εντυπωσιακή ευκρίνεια. Καθώς παρατηρούσα με ένα ιστορικό όργανο του προηγούμενου αιώνα, αισθάνθηκα σαν ήρωας του Ιουλίου Βερν που παρατηρεί τον δορυφόρο μας πριν την προσεδάφισή του σε αυτόν.
Είμαι σίγουρη πως υπάρχουν αμέτρητες ιστορίες να διηγηθεί κανείς σε σχέση με την Ιστορία του Εθνικού μας Αστεροσκοπείου. Ποια είναι η αγαπημένη σας;
Στο μουσείο του Αστεροσκοπείου στο λόφο των Νυμφών φιλοξενείται ο ακριβέστερος χάρτης της Σελήνης που έχει φτιαχτεί από ανθρώπινο χέρι. Χρησιμοποιώντας παρατηρήσεις 34 ετών ο Julius Schmidt, γερμανός αστρονόμος και Δ/ντής του Αστεροσκοπείου Αθηνών, κατασκεύασε αυτόν τον καταπληκτικό χάρτη. Έχοντας το πλεονέκτημα του καθαρού αττικού ουρανού και οπλισμένος με τεράστια αποθέματα υπομονής, επιμονής και αφοσίωσης στην μελέτη της Σελήνης, μας άφησε το μνημειώδες αυτό έργο. Έζησε και εργάστηκε στο Αστεροσκοπείο Αθηνών για 26 χρόνια, χαρτογραφώντας την Σελήνη, παρατηρώντας διάττοντες αστέρες, εκλείψεις ηλίου και σελήνης. Ξεκίνησε το 1858 τη μακρά χρονοσειρά κλιματολογικών παρατηρήσεων που αφορούν τη χώρα μας και αναβάθμισε τη μετεωρολογική υπηρεσία του Αστεροσκοπείου. Εκτέλεσε μετεωρολογικές παρατηρήσεις σε διάφορα μέρη της Αττικής και στην υπόλοιπη Ελλάδα, καθώς και πλήθος υψομετρικών και γεωφυσικών παρατηρήσεων. Υπήρξε ο πρώτος που ασχολήθηκε με τους σεισμούς στην Ελλάδα. Το σπίτι του βρισκόταν στον Λυκαβηττό, όπου επίσης διέθετε τηλεσκόπιο για την εργασία του. Τα κατοικίδια του ήταν μια γάτα και ένας παπαγάλος. Ήταν αγαπητός στους Έλληνες που τον γνώριζαν και ζούσε μια μοναχική ζωή αφιερωμένη στην έρευνα. Σήμερα αναπαύεται στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών. Πρόσφατα αναζητήσαμε και επισκεφθήκαμε με συναδέλφους, την ακριβή τοποθεσία. Ο Ιούλιος Σμιτ αποτελεί μια προσωπικότητα της ιστορίας του Αστεροσκοπείου που μου προκαλεί έντονο ενδιαφέρον και θαυμασμό.
Ποιες εκπλήξεις περιμένουν τον επισκέπτη στο Λόφο των Νυμφών;
Έκπληξη αποτελούν: Τα αρχαιολογικά στοιχεία που υποδεικνύουν την ύπαρξη του ιερού των Νυμφών από τον 5ο αι. π.Χ. Το υψηλής αισθητικής «κτήριο Σίνα», με έτος θεμελίωσης το 1842, σχεδιασμένο από τον Δανό αρχιτέκτονα Theophil Hansen. Εκεί στεγάζεται το πρώτο Ερευνητικό Ίδρυμα στη χώρα μας, το Αστεροσκοπείο Αθηνών. Ο μετεωρολογικός κλωβός ο οποίος για πάνω από εκατό χρόνια καταγράφει ατμοσφαιρικές παραμέτρους στο συγκεκριμένο σημείο της Αθήνας. Τα σημάδια από σφαίρες, που προέρχονται από τα Δεκεμβριανά, στην πρόσοψη του κτηρίου. Η όψη της φωτισμένης Ακρόπολης που αναδύεται από το νυχτερινό τοπίο.
Τον Ιούλιο και τον Αύγουστο διοργανώθηκαν στο Εθνικό Αστεροσκοπείο μουσικές βραδιές στις οποίες συμμετείχατε. Είναι η μουσική η άλλη μεγάλη σας αγάπη;
Εκτός των σπουδών μου στην αστροφυσική, έχω σπουδάσει κλασσική μουσική και μελοδραματική, κατέχοντας δίπλωμα μονωδίας. Η αγάπη μου επομένως για το τραγούδι είναι δεδομένη και με βάση αυτήν, συμμετέχω συνεργαζόμενη και με άλλους καλλιτέχνες, σε μουσικές βραδιές στις οποίες προσδίδω την ιδιαιτερότητα της σύνδεσης της μουσικής με την αστρονομία και την ποίηση. Με τον τρόπο αυτό καταφέρνω να συνδυάζω τις δυο κυρίαρχες ασχολίες μου.
Διαθέτοντας το υπόβαθρο της ενασχόλησης με τις τέχνες, στο οποίο βέβαια έχει συμβάλλει καθοριστικά και η επτανήσια καταγωγή μου, προσπαθώ μέσω και των εκδηλώσεων που οργανώνουμε στο Κέντρο Επισκεπτών Θησείου, να τονίζω και να προβάλλω την επικοινωνία Επιστήμης και Τέχνης. Θεωρώ ιδιαίτερα σημαντική αυτήν τη σύζευξη, καθώς οι τέχνες υποκινώντας συναισθηματικά τον ακροατή-θεατή, μπορούν και του ξυπνούν το ενδιαφέρον και για την επιστήμη, όπως και το αντίστροφο. Η επιστήμη και η τέχνη, κάτω από την στέγη της φιλοσοφίας, θεωρώ ότι πορεύονται παράλληλα, η καθεμιά με την μέθοδο και τον τρόπο της, στοχεύοντας στην εσωτερική καλλιέργεια και την πνευματική ολοκλήρωση μας. Ο δε διαθεματικός τρόπος προσέγγισης κάθε φυσικού ερωτήματος, θεωρώ πως εκπαιδευτικά είναι ο αποδοτικότερος αφού οδηγεί σε ουσιαστικά συμπεράσματα.
Ποιο είναι το ιδανικό soundtrack για να πάτε εσείς μία βόλτα στα αστέρια μέσα από ένα τηλεσκόπιο;
Το soundtrack από την ταινία «2001: A Space Odyssey» του Stanley Kubrick με μουσική των Johann Strauss II, Richard Strauss, György Ligeti, Alex North, Aram Khachaturian ή από το «Sweet Movie» του Dušan Makavejev με τη μουσική του Μάνου Χατζιδάκι.
Αυτές τις μέρες μπορεί κανείς να δει τον πλανήτη Δία να ανατέλλει στον νυχτερινό ουρανό. Ποιος είναι ο αγαπημένο σας «ουρανός»;
Ο Αυγουστιάτικος ουρανός αυτό το καλοκαίρι μας αποκαλύπτεται ιδιαίτερα εντυπωσιακός. Όπως πολύ σωστά παρατηρείτε, ο πλανήτης Δίας έχει ανατείλλει λαμπερός στον νυχτερινό ουρανό και τον ακολουθεί ο Κρόνος. Κοντά στα μεσάνυχτα, ο κόκκινος πλανήτης Άρης, είναι επίσης ορατός, στον ανατολικό ορίζοντα. Λίγο πριν το ξημέρωμα ο πλανήτης Αφροδίτη, ή Αυγερινός κατά τη λαϊκή μας παράδοση, προεξάρχει πριν την ανατολή του ηλίου.
Με ενθουσιάζει η εικόνα του ουρανού κάθε εποχή, αρκεί να βρίσκομαι μακριά από τα φώτα των πόλεων, χωρίς φωτορύπανση. Οπωσδήποτε δεν μπορώ να μην αναφερθώ στη μαγεία του χειμωνιάτικου ουρανού με τον αστερισμό του Ωρίωνα, τον λαμπερό Σείριο και το σμήνος των Πλειάδων (ή Πούλια), αντικείμενα τα οποία θα ανατείλουν αργότερα, μετά το τέλος του καλοκαιριού.
Μέχρι τότε ας απολαμβάνουμε τον θερινό ουρανό με την παρατήρηση των τεσσάρων εντυπωσιακών πλανητών, χωρίς να ξεχνάμε και τη βροχή των διαττόντων «Περσίδων», που μας προσφέρουν ένα εντυπωσιακό θέαμα από «πεφταστέρια». Το μέγιστο της παρατήρησής τους αναμένεται στις 12 και 13 Αυγούστου, ενώ το φαινόμενο θα είναι επίσης ορατό λίγες μέρες πριν και λίγες μέρες μετά το μέγιστο. Ας στρέφουμε τα μάτια στον ουρανό και η ομορφιά μας περιμένει.
