Εικονογράφηση: Μαριάννα Βήτου
«Pro tip: μπορείς να διαβάσεις 100 βιβλία σε μια μέρα ζητώντας από το ΑΙ να σου κάνει την περίληψη», γράφει ένας tech bro στο Twitter, παραθέτοντας ένα screenshot με την περίληψη της Άννα Καρένινα ως απόδειξη. Η ΑΙ περίληψη είναι τόσο ξερή, τόσο κενή νοήματος και ψυχής, που με κάνει να θέλω να ξαπλώσω στις πρώτες γραμμές τρένου που θα βρω μπροστά μου. Νομίζω το ίδιο θα ήθελε και ο Τολστόι. Το εν λόγω ποστ έχει εκατοντάδες likes, χιλιάδες RT. Πώς φτάσαμε ως εδώ, Λέων;
Η ανάγνωση ως ανταγωνιστικό σπορ
Το πώς βιώνουμε το διάβασμα έχει μεταβληθεί δραματικά τις τελευταίες δύο δεκαετίες – μια δραστηριότητα ουσιαστικά αμετάβλητη από τον 19ο αιώνα. Mια δραστηριότητα που έως το 2007 παρέμενε, κατά κύριο λόγο, ιδιωτική. Εντάξει, θα συζητούσαμε τα βιβλία που διαβάζουμε με φίλους (ακόμα το κάνουμε), θα τα παίρναμε μαζί μας στη θάλασσα, στο πάρκο, στο τρένο (ακόμα το κάνουμε), θα συλλέγαμε ιδέες και προτάσεις για νέους τίτλους από εφημερίδες και περιοδικά (ακόμα το κάνουμε). Αλλά το τι τελικά επιλέγαμε να διαβάσουμε ήταν μεταξύ ημών και των θεών (ή δαιμόνων) της λογοτεχνίας.
Το πώς βιώνουμε το διάβασμα έχει μεταβληθεί δραματικά τις τελευταίες δύο δεκαετίες – μια δραστηριότητα ουσιαστικά αμετάβλητη από τον 19ο αιώνα. Mια δραστηριότητα που έως το 2007 παρέμενε, κατά κύριο λόγο, ιδιωτική.
Και μετά ήρθαν οι μέλισσες – δηλαδή τα social media, το Kindle και το Goodreads.
Τον Ιανουάριο του 2007, το Goodreads ξεκίνησε ως μια ιστοσελίδα όπου οι βιβλιόφιλοι θα μπορούσαν να γράφουν κριτικές για τα βιβλία που διαβάζουν και να βρίσκουν πιο εύκολα νέους τίτλους. Τον Δεκέμβριο του 2007 είχε ήδη 650.000 χρήστες και 10 εκατομμύρια βιβλία στο database του. Με τα τότε νεοσύστατα Facebook και Twitter ήδη στο παιχνίδι, είχαμε πλέον τη δυνατότητα να ποστάρουμε λίστες με τα βιβλία που διαβάζουμε, τις σκέψεις μας για ένα βιβλίο, τα αστέρια που δίνουμε στην καυτή νέα κυκλοφορία, να νιώθουμε λίγο κάπως κριτικοί λογοτεχνίας. Τα βιβλία άρχισαν να γίνονται μέρος της δημόσιας περσόνας μας. Και με την έλευση του Kindle, ως συσκευής το 2007 και ως εφαρμογής στο κινητό το 2011, το τι θεωρούμε «βιβλίο» επεκτάθηκε: πλέον δεν είναι μόνο οι τυπωμένες λέξεις στο χαρτί, αλλά και ο απόηχός τους σε μια κάποια οθόνη, το φάντασμά τους στην παλάμη μας. Δεν γυρίζουμε σελίδα με το δάχτυλό μας στο χαρτί, αλλά σκρολάροντας σε μια εφαρμογή (που κάνει και «φσουτ» αν θέλουμε, θυμίζοντας μας τον ήχο της σελίδας, ένα φάντασμα βιβλίου με ηχώ).
Τα e-books, σίγουρα πιο φιλικά προς το περιβάλλον, έπαιξαν μεγάλο ρόλο στην έλευση της post book εποχής που ζούμε. Το 2013, με τους χρήστες του ήδη να ξεπερνούν τα 12 εκατομμύρια, το Goodreads αγοράστηκε από το Amazon, κάνοντας τη διαδικασία του «παραγγέλνω βιβλίο οnline, το διαβάζω οnline, γράφω κριτική online, είμαι cool online» ακόμα πιο γρήγορη και αυτοματοποιημένη. Και με τις νέες τεχνολογίες ήρθαν νέοι τρόποι να κρατάμε σκορ για τα βιβλία που διαβάζουμε: συμμετέχουμε σε challenges με συγκεκριμένο αριθμό βιβλίων το χρόνο, φωτογραφίζουμε τις στοίβες βιβλίων TBR (to be read), γινόμαστε μέλη fandoms. Νέες κοινότητες, όπως το Booktube, το Bookstagram και ειδικά το Booktok (οι βιβλιόφιλες κοινότητες του YouTube, του Instagram και του TikTok, αντίστοιχα) έφεραν περαιτέρω ανακατατάξεις στη βιομηχανία του βιβλίου: πρόσφατο άρθρο του Forbes υπολογίζει ότι το hashtag #BookTok έχει φτάσει τα 370 δισεκατομμύρια views, αλλάζοντας τον τρόπο που οι εκδότες προσεγγίζουν την πώληση των τίτλων τους, από ειδικά τραπέζια με την ένδειξη «αγαπημένα του BookTok» στα βιβλιοπωλεία, μέχρι το πώς επιλέγουν τους ίδιους τους συγγραφείς με βάση τους followers τους στα social media. Η εποχή του συγγραφέα-ερημίτη έχει μάλλον περάσει ανεπιστρεπτί, αλλά πιθανώς το ίδιο συμβαίνει και με την εποχή του αναγνώστη-ερημίτη. Και αυτό είναι ταυτόχρονα και καλό και κακό.
Τα e-books, σίγουρα πιο φιλικά προς το περιβάλλον, έπαιξαν μεγάλο ρόλο στην έλευση της post book εποχής που ζούμε. Το 2013, με τους χρήστες του ήδη να ξεπερνούν τα 12 εκατομμύρια, το Goodreads αγοράστηκε από το Amazon, κάνοντας τη διαδικασία του «παραγγέλνω βιβλίο οnline, το διαβάζω οnline, γράφω κριτική online, είμαι cool online» ακόμα πιο γρήγορη και αυτοματοποιημένη.
Όλοι έχουμε ανάγκη από κοινότητες. Για τους βιβλιόφιλους του σήμερα είναι πιο εύκολο από ποτέ να βρουν άλλους εξίσου ενθουσιασμένους (ή εξοργισμένους) με το βιβλίο που μόλις διάβασαν. Έρευνα του Publishers Association δείχνει ότι στη δημογραφική ομάδα νέων 16-25 ετών περισσότεροι από τους μισούς συμμετέχοντες δήλωσαν ότι το BookTok τούς βοήθησε να ανακαλύψουν το πάθος τους για το διάβασμα, και να βρουν συγκεκριμένα βιβλία που δεν θα είχαν συναντήσει διαφορετικά. Όχι πως αυτό μεταφράζεται απαραίτητα σε μεγαλύτερο αριθμό βιβλιόφιλων γενικά: στην Ελλάδα, π.χ., έρευνα της Eurostat δείχνει ότι μόνο το 43% Ελλήνων άνω των 16 ετών διαβάζει τουλάχιστον ένα βιβλίο το χρόνο, ποσοστό σημαντικά χαμηλότερο από τον μέσο όρο άλλων χωρών της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Αλλά και αυτό είναι κάπως αναμενόμενο, καθώς η μείωση της παραδοσιακής ανάγνωσης συνδέεται με την άνθηση της πληροφορίας στην ψηφιακή εποχή. Από αυτή την άποψη, το BookTok και οι αντίστοιχες πλατφόρμες κάνουν θεάρεστο έργο. Το πρόβλημα είναι ότι με κάθε κοινότητα δημιουργούνται και νέες ιεραρχίες, και με τους αλγόριθμους να επιβραβεύουν όσους ποστάρουν συχνότερα, το διάβασμα γίνεται λίγο σαν κατανάλωση fast food, με τους content creators να συναγωνίζονται μεταξύ τους για το ποιος θα διαβάσει τα περισσότερα βιβλία στο λιγότερο χρονικό διάστημα. Κατανάλωση που έρχεται και κουμπώνει με την έλευση του ΑΙ και τη σχεδόν αυτοκαταστροφική ευδαιμονία με την οποία το έχουν αγκαλιάσει αναγνώστες, συγγραφείς (ο Δίας να τους κάνει) και tech bros όπως αυτός με τα 100 βιβλία στον πρόλογο.
Η Τεχνητή Νοημοσύνη μάς κάνει λιγότερο νοήμονες
Πρόσφατη έρευνα της Microsoft και του Carnegie Hall University λέει: τα ΑΙ εργαλεία μπορεί μεν να μας κάνουν αρχικά πιο παραγωγικούς, αλλά τελικά μειώνουν την ικανότητα κριτικής σκέψης μας – και όσο πιο πολύ εμπιστευόμαστε τυφλά τα μεγάλα γλωσσικά μοντέλα, όπως το ChatGPT της OpenAI ή το Claude της Anthropic, τόσο περισσότερο χάνουμε την ικανότητά μας να σκεφτόμαστε κριτικά. Αυτό φυσικά συμβαίνει γιατί τα περισσότερα ΑΙ εργαλεία είναι μηχανές ανάγνωσης με τον ίδιο τρόπο που η βυθοκόρηση είναι μέθοδος καθαρισμού του βυθού της θάλασσας: ναι, θα τα σαρώσει όλα στο πέρασμά του, αλλά τι σημαίνει αυτό για το οικοσύστημα; Για όσους πιστεύουν πως υπερβάλλω, το Google είναι ακόμα δωρεάν· ψάξτε πόσο οι συζητήσεις σας με το ChatGPT και οι προσταγές σας να σας δώσει την περίληψη ενός βιβλίου ή να επιβεβαιώσει ευρήματα ενός άρθρου επηρεάζουν το περιβάλλον. Έρευνα του MIT δείχνει ότι ένα απλό ChatGPT query καταναλώνει 5 φορές περισσότερη ενέργεια από ένα Google search.
Στο οικοσύστημα των βιβλίων συγκεκριμένα, το ΑΙ κάνει πολλαπλή ζημιά. Από τη μια παράγει αναγνώστες με την εγγενή περιέργεια μιας μέσης χαρτοπετσέτας, που σιγά-σιγά αλλά σταθερά χάνουν την ικανότητά τους να αναγνωρίζουν τη διαφορά ανάμεσα σε ένα κείμενο γραμμένο από ανθρώπινα όντα και σε ένα κείμενο συρραμμένο αλά Φρανκενστάιν από μια μηχανή που χρησιμοποίησε παράνομα και χωρίς αποζημίωση τα γραπτά ανθρώπινων όντων. Από την άλλη ανοίγει την όρεξη στους εκδότες για ακόμα περισσότερα κέρδη εις βάρος της ανθρώπινης δημιουργικότητας, καθώς ακόμα και οι μεγαλύτεροι εκδοτικοί οίκοι του εξωτερικού έχουν δυστυχώς ήδη αρχίσει να «πειραματίζονται» με ΑΙ εξώφυλλα και κείμενα (αυτά τα κρύβουν κάπως ακόμα, γιατί δεν μπορείς να κατοχυρώσεις πνευματικά δικαιώματα για τις δημιουργίες μιας μηχανής). Και για μερικούς «συγγραφείς» αποτελεί ένα shortcut που τους επιτρέπει να «γράφουν» δεκάδες βιβλία το χρόνο, για όσο θα βρίσκεται κόσμος να τα διαβάσει. Και η ανθρωπότητα, συλλογικά, γίνεται ολοένα φτωχότερη.
Το ΑΙ παράγει αναγνώστες με την εγγενή περιέργεια μιας μέσης χαρτοπετσέτας, που σιγά-σιγά αλλά σταθερά χάνουν την ικανότητά τους να αναγνωρίζουν τη διαφορά ανάμεσα σε ένα κείμενο γραμμένο από ανθρώπινα όντα και σε ένα κείμενο συρραμμένο αλά Φρανκενστάιν από μια μηχανή που χρησιμοποίησε παράνομα και χωρίς αποζημίωση τα γραπτά ανθρώπινων όντων.
Το διάβασμα αλλάζει τον τρόπο που σκεφτόμαστε
Η ανάγνωση βιβλίων είναι κάτι παραπάνω από ένα χρονοβόρο χόμπι που μπορούμε να το κάνουμε outsource σε μια μηχανή για να μας δώσει το ζουμί της υπόθεσης. Το να μάθουμε το «τι γίνεται στο βιβλίο» μέσα σε 15 λεπτά και μία παράγραφο είναι τόσο εποικοδομητικό για την εμπειρία του διαβάσματος όσο το να μας δώσει κάποιος spoiler για την πλοκή της «Έκτης Αίσθησης». Η ίδια η περιπλάνηση στον φανταστικό κόσμο είναι το όλο νόημα. Η ανάγνωση είναι το νόημα. Σύμφωνα με μελέτες του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, όταν διαβάζουμε ενεργοποιούνται διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου, μεταξύ των οποίων και οι νευρικές ίνες που είναι υπεύθυνες για την ομαλή λειτουργία του δικτύου του μυαλού, κάνοντάς μας πιο ικανούς να επεξεργαζόμαστε πολλές διαφορετικές πληροφορίες ταυτόχρονα. Το διάβασμα μας κάνει εξυπνότερους, ενώ το ChatGPT μας κάνει πιο χαζούς.
Όταν διαβάζουμε ενεργοποιούνται διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου, μεταξύ των οποίων και οι νευρικές ίνες που είναι υπεύθυνες για την ομαλή λειτουργία του δικτύου του μυαλού, κάνοντάς μας πιο ικανούς να επεξεργαζόμαστε πολλές διαφορετικές πληροφορίες ταυτόχρονα. Το διάβασμα μας κάνει εξυπνότερους, ενώ το ChatGPT μας κάνει πιο χαζούς.
Μερικές χιλιετίες πριν, ο Αριστοτέλης έλεγε ότι όταν βλέπουμε θέατρο βιώνουμε «έλεος και φόβο» για τους χαρακτήρες στη σκηνή, αλλά και για εμάς τους ίδιους. Πανεπιστημιακές έρευνες έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η ανάγνωση, ειδικά έργων λογοτεχνίας, επιτυγχάνει κάτι παρόμοιο: μας κάνει περισσότερο ευαίσθητους και πιο ικανούς να βάλουμε τον εαυτό μας στη θέση κάποιου άλλου, ακόμα κι αν είναι ένας φανταστικός χαρακτήρας. Διαβάζοντας π.χ. για κάποιον που τρέχει για να γλιτώσει από κάποιο τέρας, οι παλμοί μας αυξάνονται σαν να κάνουμε σωματική άσκηση. Διαβάζοντας για κάποιον που τραβάει τα χαλινάρια ενός αλόγου, φωτίζονται στον εγκέφαλό μας οι περιοχές που σχετίζονται με την ικανότητά μας να τραβάμε αντικείμενα. Και αυτή η αυξημένη ευαισθησία επεκτείνεται και στους ανθρώπους που συναντάμε έξω από τις σελίδες: πρόσφατη μελέτη του Πρίνστον δείχνει ότι το διάβασμα μας κάνει πιο ικανούς να καταλαβαίνουμε τι σκέφτονται και νιώθουν οι άλλοι γύρω μας. Καμία μηχανή δεν μπορεί να νιώσει ενσυναίσθηση για μας ή να μας κάνει καλύτερους ανθρώπους. Αλλά ένα βιβλίο μπορεί. Ξεκινήστε με ένα αυτό το καλοκαίρι. Και αφήστε τους tech bros να νομίζουν ότι μπορούν να κλέψουν αναμασημένη ανθρωπιά στα γρήγορα, διαβάζοντας την περίληψη της Άννα Καρένινα.
