Κάποιες φορές αρκεί ένα γεγονός για να ξεσκεπάσει τις θεμελιώδεις διαφορές στον τρόπο που μια φαινομενικά σφιχτοδεμένη παρέα αντιμετωπίζει τον κόσμο και κινείται μέσα σε αυτόν – πόσο μάλλον στο μεγαλύτερο, ετερόκλητο πλήθος των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και μιας ολόκληρης χώρας. Είναι ένα αξίωμα που υπερβαίνει εποχές, αν και όποτε οι συνθήκες μάς ωθούν επιτακτικά να αναζητήσουμε και, κυρίως, να εφαρμόσουμε τις προσωπικές αξίες μας, ο διχασμός εντείνεται και βαθαίνει. Σε αυτές τις συνθήκες παρουσιάζεται στην Ελλάδα ο «Εχθρός του λαού» του Χένρικ Ίψεν σε διασκευή και σκηνοθεσία Τόμας Οστερμάιερ, όπου το καθοριστικό για την απομάκρυνση μιας παρέας γεγονός γίνεται η αποκάλυψη, από τον ευσυνείδητο γιατρό Στόκμαν, ότι τα ιαματικά λουτρά της πόλης του είναι μολυσμένα.
Η συνεργασία μεταξύ της Schaubühne Berlin και του Θεάτρου του Νέου Κόσμου γέννησε μια από τις σπουδαιότερες παραστάσεις της χρονιάς, όχι μόνο επειδή η χρονική στιγμή ευνοεί τις συγκρίσεις με το σήμερα αλλά και για τις προσεκτικές παρεμβάσεις του παγκοσμίου φήμης Γερμανού σκηνοθέτη και καλλιτεχνικού διευθυντή της Schaubühne στο κλασικό έργο. Το αποτέλεσμα είναι σαν ένα διατηρητέο μνημείο που αναστηλώθηκε υποδειγματικά, ώστε να ενταχθεί αρμονικά στον περιβάλλοντα χώρο δίχως να χάσει τα στοιχεία που το ανέδειξαν σε διαχρονικό ορόσημο.
Παράλληλα όμως ο Οστερμάιερ προκαλεί τις θεατρικές συμβάσεις: καταργεί τον τέταρτο τοίχο προσκαλώντας το κοινό να συμμετέχει στη δημοτική συνέλευση που στήνεται στο Θέατρο Κνωσός και μετατρέπει τον γιατρό Στόκμαν σε ρήτορα, που απευθύνεται ευθέως στους θεατές με έναν μονόλογο και γίνεται καταγγελτικός, έως και διδακτικός – απενοχοποιημένα και ευπρόσδεκτα ίσως, καθώς ο λόγος του γίνεται χείμαρρος που φέρνει στην επιφάνεια όλα όσα θα θέλαμε να πούμε αλλά μπορεί να μην τολμάμε καν να παραδεχτούμε στον εαυτό μας.
Ο Οστερμάιερ προκαλεί τις θεατρικές συμβάσεις: καταργεί τον τέταρτο τοίχο προσκαλώντας το κοινό να συμμετέχει στη δημοτική συνέλευση που στήνεται στο Θέατρο Κνωσός και μετατρέπει τον γιατρό Στόκμαν σε ρήτορα, που απευθύνεται ευθέως στους θεατές με έναν μονόλογο και γίνεται καταγγελτικός, έως και διδακτικός – απενοχοποιημένα και ευπρόσδεκτα.
«Έρχονται διάφοροι φίλοι και μου λένε, “καλά, τον μονόλογο φαντάζομαι εσύ τον έγραψες” παρόλο που δεν έχω προσθέσει ούτε λέξη» απαντά ο Κωνσταντίνος Μπιμπής, ο βραβευμένος με το «Δημήτρη Χορν» ηθοποιός που δίνει σάρκα και οστά στον γιατρό Στόκμαν –σε ένα εξαιρετικό καστ με τους Μιχάλη Οικονόμου, Λένα Παπαληγούρα, Ιερώνυμο Καλετσάνο, Στέλιο Δημόπουλο, Άλκηστι Ζιρώ και Ιάσονα Άλυ– όταν τον ρωτάω για τα κοινά με τον ήρωά του. Όσοι τον γνωρίζουν καλά, προσθέτει, αστειεύονται ότι σε αυτή την παράσταση δεν «παίζει», αλλά «είναι αυτός».
Ο γιατρός Στόκμαν δεν αρχίζει τη διαδρομή του στη σκηνή σαν ένας μυθικός ήρωας αλλά ως ένας καθημερινός άνθρωπος με τον οποίο εύκολα κάποιος θα ταυτιστεί: ως ένας νέος επιστήμονας με οικογένεια και βιοποριστικές αγωνίες, που στον ελεύθερο χρόνο του παίζει μουσική με την παρέα του. Αν και είναι αδερφός του δημάρχου, έχει χτίσει το δικό του, αξιόπιστο όνομα στην πόλη. Μέχρι που, μετά την αποκάλυψη για τα λουτρά, ριζοσπαστικοποιείται, έρχεται αντιμέτωπος με την ιδιοτέλεια των συμπολιτών του και γίνεται ο «εχθρός του λαού».
Ο καθένας μας μπορεί να ριζοσπαστικοποιηθεί κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες;
«Η ριζοσπαστικοποίηση νομίζω ότι είναι το καλό σενάριο, όταν ένας άνθρωπος, στην κοινωνία όπου ζούμε, δέχεται τη βία την οποία βιώνουμε καθημερινά κι εμείς. Γιατί ως βία αναγνωρίζω το να μετράει κάποιος τα κέρματα στο σουπερμάρκετ για να συμπληρώσει το ποσό να πάρει τα απαραίτητα για το σπίτι του, να αφήνει απλήρωτους λογαριασμούς, να μην έχει λεφτά για να βάλει βενζίνη στο αυτοκίνητό του».
«Ως βία αναγνωρίζω το να μετράει κάποιος τα κέρματα στο σουπερμάρκετ για να συμπληρώσει το ποσό να πάρει τα απαραίτητα για το σπίτι του, να αφήνει απλήρωτους λογαριασμούς, να μην έχει λεφτά για να βάλει βενζίνη στο αυτοκίνητό του».
Ποιες θα ήταν οι συνέπειες για τον γιατρό Στόκμαν αν ζούσε στην Ελλάδα του σήμερα;
«Νομίζω αυτές που βλέπουμε και στη διάρκεια της παράστασης. Να υπενθυμίσω, για τις δικές μας αναλογίες, ότι τα σωματεία των εργαζομένων των σιδηροδρόμων έκρουαν τον κώδωνα του κινδύνου ότι υπάρχουν προβλήματα ασφαλείας και σύντομα θα είχαμε εγκληματικό ατύχημα, όπως και συνέβη. Να υπενθυμίσω επίσης ότι όταν έκαναν απεργίες και κινητοποιήσεις για αυτό το θέμα, η διοίκηση των σιδηροδρόμων τις κατήγγειλε στην Εισαγγελία ως παράνομες».
Αισθάνεσαι ότι οι παραστάσεις με πολιτικό περιεχόμενο έχουν μεγαλύτερη απήχηση στο κοινό τα τελευταία χρόνια;
«Αυτό το παρατηρώ με πολλή χαρά, διότι θεωρώ ότι ήταν ένα πεδίο της θεατρικής παραγωγής που είχαμε λίγο πολύ σε δεύτερη μοίρα αλλά τα τελευταία χρόνια επανέρχεται στην πρώτη γραμμή. Παρατηρείται γενικά μια τάση, ιδιαίτερα νεότερων θιάσων, να μιλήσουν για τα πράγματα που μας καίνε και το θεωρώ θεμελιώδες για τη λειτουργία του θεάτρου όπως την αντιλαμβάνομαι εγώ».
Τι μας λέει για την κοινωνία μας το ανανεωμένο ενδιαφέρον του κόσμου για αυτές τις παραστάσεις;
«Κατά τη γνώμη μου βιώνουμε μια πολύ σοβαρή πολιτική κρίση. Έχουμε μια βαθιά συντηρητική, σκληρά νεοφιλελεύθερη κυβέρνηση η οποία βλέπουμε να αποτυγχάνει στις προτεραιότητες που υποτίθεται ότι έχουν αυτές οι κυβερνήσεις στην ατζέντα τους, όπως οι μισθοί, οι φορολογίες, η ακρίβεια. Από την άλλη βλέπουμε ένα σοσιαλιστικό αφήγημα να έχει καταρρεύσει πλήρως ενώ ο κόσμος δεν έχει που την κεφαλή κλίνη. Πάντα σε τέτοιες περιόδους το θέατρο δεν δίνει απαντήσεις αλλά λειτουργεί σαν φάρος στο σκοτάδι. Ο κόσμος βρίσκει στη θεατρική αίθουσα ένα καταφύγιο και μια αίσθηση ότι δεν είναι μόνος. Ότι δεν είναι ο μόνος που πραγματικά δεν ξέρει τι να κάνει. Κι αυτό είναι ανακουφιστικό, με έναν τρόπο».
«Το θέατρο δεν δίνει απαντήσεις αλλά λειτουργεί σαν φάρος στο σκοτάδι. Ο κόσμος βρίσκει στη θεατρική αίθουσα ένα καταφύγιο και μια αίσθηση ότι δεν είναι μόνος. Ότι δεν είναι ο μόνος που πραγματικά δεν ξέρει τι να κάνει. Κι αυτό είναι ανακουφιστικό, με έναν τρόπο».
Πέρα του ότι προσφέρει ανακούφιση το θέατρο, πιστεύεις ότι έχει τη δύναμη να επηρεάσει, ίσως και να διαμορφώσει, μια συνείδηση;
«Για να πω την αλήθεια, δεν είμαι τόσο αισιόδοξος για τη δύναμη του αστικού θεάτρου. Όπως και να το κάνουμε, έχει κάποια χαρακτηριστικά τα οποία ναι μεν μπορεί να κινητοποιήσουν κάποιες εσωτερικές διαδικασίες όταν μια παράσταση είναι οξεία, ας πούμε όταν επιτίθεται σε κάποια στερεότυπα. Αλλά θεωρώ ότι οι πραγματικές αλλαγές έρχονται από τη βάση της κοινωνίας, από τη συλλογικότητα, από τη μαζικότητα και τα κινήματα. Η θεατρική τέχνη μπορεί να είναι κομμάτι αυτής της διαδικασίας, αλλά δεν μπορεί να λειτουργήσει από μόνη της επαναστατικά».
Η συνεργασία σου με τον Οστερμάιερ τι σημαίνει για εσένα;
«Νομίζω ότι είναι ένας πολύ σημαντικός σταθμός στην πορεία μου. Ένας από αυτούς που μεγαλώνοντας κοιτάς προς τα πίσω και βλέπεις ως σημεία που και σε έκαναν πολύ χαρούμενο και σε προχώρησαν ως θεατρικό καλλιτέχνη».
Από ποια άποψη σε προχώρησε;
«Είναι ένας σπουδαίος σκηνοθέτης και ταυτόχρονα πολύ γειωμένος και γενναιόδωρος στα εργαλεία που παρέχει στους ηθοποιούς του. Τα εργαλεία που μου παρείχε η διαδικασία των προβών θα με συντροφεύουν στην υπόλοιπη πορεία μου».
«Ο Τόμας Οστερμάιερ είναι ένας σπουδαίος σκηνοθέτης και ταυτόχρονα πολύ γειωμένος και γενναιόδωρος στα εργαλεία που παρέχει στους ηθοποιούς του. Τα εργαλεία που μου παρείχε η διαδικασία των προβών θα με συντροφεύουν στην υπόλοιπη πορεία μου».
Στον «Εχθρό του λαού» έχεις την ευκαιρία να ασκήσεις και τη δεύτερη τέχνη σου, τη μουσική, να τραγουδάς και να παίζεις κιθάρα στη σκηνή.
«Έχουμε ένα αστείο στην παρέα των φίλων ηθοποιών, ότι δεν υπάρχει παράσταση που να μην τραγουδάω. Ακόμα και σε ένα ρεαλιστικό έργο όπως ο “Εχθρός του λαού”. Είναι ένα ισχυρό κομμάτι της ταυτότητάς μου που με ακολουθεί, και χαίρομαι γι’ αυτό».
Στο παράλληλο πρότζεκτ σου, τους Dalkance, έχετε παίξει από τον «Πασατέμπο» μέχρι το «Galvanize» των Chemical Brothers. Υπάρχει κόκκινη γραμμή στις διασκευές σας;
«Δεν υπάρχει, δεν μας αρέσει να βάζουμε κόκκινες γραμμές. Ούτε στο πρωτότυπο υλικό που επεξεργαζόμαστε τον τελευταίο χρόνο –γράφουμε ένα ρεμπέτικο και ταυτόχρονα έχουμε έτοιμο ένα αγγλόφωνο τραγούδι που θυμίζει λίγο indie folk– γι’ αυτό και έχουμε λείψει από τα live. Αλλά επιστρέφουμε στις 22 Δεκεμβρίου με ένα μεγάλο live στον Σταυρό του Νότου».
Στο μεταξύ συμμετέχεις και στη νέα ταινία του Κώστα Χαραλάμπους, «Οβολός». Ποιος είναι ο χαρακτήρας σου εκεί;
«Είναι μια σκοτεινή ταινία. Ο χαρακτήρας μου, ο Τάσος, είναι borderline. Xάνει απολύτως τον έλεγχο του εαυτού του και των πράξεών του. Αδικείται, αλλά αυτό δεν δικαιολογεί τις πράξεις του. Ο σκηνοθέτης τοποθετεί όλη την ταινία στο 2014, στο απόγειο της ελληνικής κρίσης, και βλέπουμε πώς αυτή η βία που περιέγραψα πριν, στην ακραία μορφή που τη ζήσαμε και εκείνα τα χρόνια, μπορεί έναν άνθρωπο να τον ξεσκίσει, να τον διαλύσει, σε σημείο να τον κάνει πρωτόγονο».
«Να υπενθυμίσω, για τις δικές μας αναλογίες, ότι τα σωματεία των εργαζομένων των σιδηροδρόμων έκρουαν τον κώδωνα του κινδύνου ότι υπάρχουν προβλήματα ασφαλείας και σύντομα θα είχαμε εγκληματικό ατύχημα. Να υπενθυμίσω επίσης ότι όταν έκαναν απεργίες και κινητοποιήσεις για αυτό το θέμα, η διοίκηση των σιδηροδρόμων τις κατήγγειλε στην Εισαγγελία ως παράνομες».
Με όλα αυτά τα πρότζεκτ να τρέχουν, συν το ότι όπως έχεις πει, από τότε που βγήκες από το Θέατρο Τέχνης δεν σταμάτησες ποτέ να δουλεύεις, δεν μπορώ παρά να αναρωτηθώ: Έχεις κάνει ποτέ αυτό που προτρέπει ο Οστερμάιερ τους ηθοποιούς του, «βγείτε έξω και ζήστε;»;
«Μπορεί να μην έχω σταματήσει ποτέ να δουλεύω, αλλά ειδικά τα τελευταία χρόνια, από τον κορονοϊό και μετά, είμαι σχετικά αφοσιωμένος στο θέατρο, όταν επιτρέπει την οικονομική επιβίωσή μου, οπότε τα πρωινά μου είναι κάπως ελεύθερα και τα καλοκαίρια προσπαθώ να βρίσκω μια ισορροπία. Πρόπερσι, εξαιτίας μιας ακύρωσης βέβαια, κάθισα για έξι μήνες και ευτυχώς είχαν έρθει έτσι τα οικονομικά μου ώστε μπόρεσα να αντέξω εκείνο το διάλειμμα, το οποίο ήταν πολύτιμο. Χωρίς αγρανάπαυση δεν καλλιεργούνται τα χωράφια και θεωρώ απαράδεκτο το να μην υπάρχει καμία κρατική μέριμνα, όπως σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, ώστε ο καλλιτέχνης να στηρίζεται οικονομικά για να μπορεί να πάρει μια ανάσα».
Με αφορμή και τη συνεργασία σου με τον Οστερμάιερ, έχεις σκεφτεί να δοκιμαστείς στο εξωτερικό;
«Ανέκαθεν απολάμβανα να ταξιδεύω στο εξωτερικό με το θέατρο – ευτυχώς είχα την τύχη να ταξιδέψω, με διαφορετικές παραστάσεις, σε πάρα πολλές χώρες, από την Κορέα μέχρι τη Χιλή, το Μεξικό, τη Νέα Υόρκη και φυσικά σε πολλές χώρες της Ευρώπης. Αλλά δεν έχω σκεφτεί να ζήσω μόνιμα, ή τέλος πάντων για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, στο εξωτερικό. Αν το έκανα κάποια στιγμή θα ήταν για εκπαιδευτικούς και όχι για επαγγελματικούς λόγους. Η θεατρική τέχνη είναι κατά τη γνώμη μου αρκετά συνδεδεμένη με τη γλώσσα κι εγώ αγαπάω αυτή τη γλώσσα περισσότερο κι από ό,τι αγαπάω αυτή τη χώρα. Και με κάποιον τρόπο πάντοτε, από 18 χρονών δηλαδή που μπήκα στο Θέατρο Τέχνης, ονειρευόμουν να ασκήσω αυτή την τέχνη κοντά στα μέρη όπου μεγάλωσα, δίπλα στους ανθρώπους με τους οποίους συνδιαλέγομαι καθημερινά, μέσα στην κοινωνία για την οποία θέλω να αγωνιστώ να κάνω ό,τι μπορώ, να την κάνω λίγο καλύτερη. Ξέρεις, για εμένα το θέατρο είναι μια κοινωνική τέχνη και αφού εδώ μας έπεσε το λαχείο να ζούμε, ποτέ δεν έχω διεκδικήσει ουσιαστικά το να φύγω».
«Με κάποιον τρόπο πάντοτε ονειρευόμουν να ασκήσω αυτή την τέχνη κοντά στα μέρη όπου μεγάλωσα, μέσα στην κοινωνία για την οποία θέλω να αγωνιστώ να κάνω ό,τι μπορώ, να την κάνω λίγο καλύτερη. Ξέρεις, για εμένα το θέατρο είναι μια κοινωνική τέχνη και αφού εδώ μας έπεσε το λαχείο να ζούμε, ποτέ δεν έχω διεκδικήσει ουσιαστικά το να φύγω».
Από τα ταξίδια που έχεις κάνει με παραστάσεις, μπορείς να ξεχωρίσεις μια από τις πιο δυνατές εμπειρίες σου;
«Τον Ιανουάριο του 2020 βρεθήκαμε στη Χιλή με τους “Όρνιθες” σε σκηνοθεσία Νίκου Καραθάνου. Τότε ήταν οι μαζικές διαδηλώσεις στο Σαντιάγο και το Βαλπαραΐσο στις οποίες και συμμετείχαμε με τον συνάδελφο και φίλο μου Έκτορα Λιάτσο. Ήταν βέβαια πιο άγρια τα πράγματα από ό,τι έχουμε συνηθίσει εδώ, αλλά για εμάς είχε σημασία το να κατεβούμε στις διαδηλώσεις, γιατί η αλληλεγγύη διευρύνεται πέρα από τα όρια των κρατών.
»Υπήρχε μια στιγμή στο έργο, στην εκδοχή του Καραθάνου και του Αστερή [Γιάννης Αστερής, που έκανε τη μετάφραση] όπου έβγαιναν τρεις γυναίκες μπροστά με καραμπίνες και έλεγαν, σήμερα ο νόμος ξαναγράφεται, εγώ ξαναγράφω τον νόμο. Επειδή το βασικό αίτημα των διαδηλωτών ήταν, στην ουσία, η αλλαγή του Συντάγματος, σε μια παράσταση σηκώθηκε όλο το θέατρο όρθιο και άρχισε να χειροκροτάει, τα μάτια μας γέμισαν δάκρυα, δεν θα το ξεχάσω ποτέ. Είδες, καμιά φορά, πώς κάποια λόγια ταξιδεύουν μέσα στα χρόνια για να συναντήσουν μια ιστορική στιγμή και να δονήσουν μια ολόκληρη θεατρική αίθουσα».
Δείτε το τρέιλερ του «Εχθρού του λαού»:
Info
Θέατρο Κνωσός, Κνωσού 11, Πλατεία Αμερικής, κάθε Τετάρτη στις 20:00, Πέμπτη και Παρασκευή στις 21:00, Σάββατο στις 21:15 και Κυριακή στις 18:00. Εισιτήρια: www.more.com
Ταυτότητα παράστασης
Διασκευή: Florian Borchmeyer & Thomas Ostermeier. Σκηνοθεσία: Thomas Ostermeier. Ενδυματολόγος: Nina Wetzel. Σχεδιασμός ήχου: Malte Beckenbach, Daniel Freitag. Δραματουργία: Florian Borchmeyer. Σχεδιασμός φωτισμών: Erich Schneider.
Συντελεστές ελληνικής παραγωγής
Μετάφραση: Αντώνης Γαλέος. Συνεργάτης-Σκηνοθέτης: Christoph Schletz. Σκηνογράφος: Jan Pappelbaum. Ζωγραφική σκηνικού: Katharina Ziemke. Σχεδιασμός φωτισμών: Σοφία Αλεξιάδου. Ενδυματολόγος: Νατάσσα Παπαστεργίου. Σχεδιασμός ήχου: Ηλίας Φλάμμος. Σκηνογράφος – προσαρμογή σκηνικού: Νατάσα Τσιντικίδη. Κατασκευή σκηνικού: Θωμάς Μαριάς. Μουσική διδασκαλία: Εύη Νάκου. Βοηθός σκηνοθέτη: Ειρήνη Λαμπρινοπούλου. Βοηθός ενδυματολόγου: Μαριάνθη Ράδου. Φωτογραφίες: Πάτροκλος Σκαφίδας. Trailer: Αποστόλης Κουτσιανικούλης. Παίζουν: Κωνσταντίνος Μπιμπής, Μιχάλης Οικονόμου, Λένα Παπαληγούρα, Ιερώνυμος Καλετσάνος, Στέλιος Δημόπουλος, Άλκηστις Ζιρώ, Ιάσονας Άλυ
