Σε μια προσωπική εμπειρία κατάθλιψης ο Ηλίας έζησε από πρώτο χέρι το κενό ενημέρωσης σε θέματα ψυχικής υγείας, όπως και τις δυσκολίες, πρακτικές και συναισθηματικές, που αντιμετωπίζει όποιος χρειάζεται βοήθεια. Όμως η διαδρομή του να αλλάξει τα πράγματα ξεκίνησε από μια αναπάντεχη αφετηρία.
Σε μια συνεργασία του με το National Geographic (όπου έχει χριστεί Young Explorer ως συνιδρυτής της ΜΚΟ διαστημικής τεχνολογίας SPIN – Space Innovation) ανακάλυψε την Diana Chao και την ιστορία της. Αυτή η ακτιβίστρια αμερικανικής και ασιατικής καταγωγής, αφού διαγνώστηκε στα 13 της με διπολική διαταραχή, μετά από απόπειρες αυτοκτονίας, μακροχρόνια νοσηλεία και φαρμακευτική αγωγή, ίδρυσε το 2013 στις ΗΠΑ την οργάνωση Letters to Strangers με βασικό στόχο να αποσυνδέσει τις ψυχικές ασθένειες από το στίγμα.
Η Diana Chao, αφού διαγνώστηκε στα 13 της με διπολική διαταραχή, μετά από απόπειρες αυτοκτονίας, μακροχρόνια νοσηλεία και φαρμακευτική αγωγή, ίδρυσε το 2013 στις ΗΠΑ την οργάνωση Letters to Strangers με βασικό στόχο να αποσυνδέσει τις ψυχικές ασθένειες από το στίγμα.
«Μου άρεσε πάρα πολύ αυτό που έκανε η Diana και επικοινώνησα άμεσα μαζί της. Μετά προσέγγισα τον Γιώργο, συμμαθητή μου στο γυμνάσιο, φίλο και ψυχολόγο, και τη Βάσω, μαθήτριά μου σε ένα διαγωνισμό Διαστημικής και τελειόφοιτο της Ψυχολογίας, ώστε να στήσουμε τη δική μας ομάδα με το expertise που χρειάζεται» περιγράφει ο Ηλίας. Κάπως έτσι, «μια προσωπική ανάγκη κούμπωσε με τη δεξαμενή ανθρώπων που ονομάζουμε Gen Z» και γεννήθηκε, από τους τρεις τους, το θυγατρικό παράρτημα του αμερικανικού μη κερδοσκοπικού οργανισμού της Diana Chao, Letters to Strangers Greece.
Ο Letters to Strangers Greece επιδιώκει την άμεση ενημέρωση και ευαισθητοποίηση της ηλικιακής ομάδας 13-24 ετών και του πυρηνικού περιβάλλοντός της (καθηγητές, γονείς) σε θέματα ψυχικής υγείας, καθώς και τη διευκόλυνση της πρόσβασης στις αντίστοιχες υπηρεσίες. Οι δράσεις του περιλαμβάνουν εργαστήρια και κατόπιν τη δημιουργία και διαχείριση σταθερών κοινοτήτων σε σχολικές και πανεπιστημιακές μονάδες που θα μπορούν, μακροπρόθεσμα, να καταπολεμήσουν το στίγμα και να λειτουργήσουν σαν ασφαλείς νησίδες για όποιον τις χρειάζεται.
«Οι μαθητές καλούνται να γράψουν ανώνυμα ένα γράμμα προς έναν άγνωστο, εκφράζοντας δυσκολίες είτε δικές τους είτε ενός άλλου προσώπου. Όλο αυτό προσπαθούμε να είναι όσο πιο διαδραστικό γίνεται ώστε τα παιδιά να χτίζουν μαζί μας τη γνώση που χρειάζονται».
Αφορμή για τη συνάντησή μου με τη Βάσω, το Γιώργο και τον Ηλία έγινε η πιλοτική εφαρμογή του βιωματικού προγράμματός τους «Break the Stigma», στο τέλος της προηγούμενης σχολικής σεζόν, 2022-23, σε γυμνάσια και λύκεια της Λέσβου. Πρακτικά, όπως μού εξηγούν, σε κάθε σχολείο που επισκέπτεται η Letters to Strangers Greece κάνει αρχικά ένα σεμινάριο μαζί με τα παιδιά «όπου μιλάμε για την ψυχική υγεία. Εξηγούμε ότι αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο τις ψυχικές ασθένειες αλλά και την ψυχική ανθεκτικότητα, δηλαδή το πώς χτίζουμε τον εαυτό μας ώστε να μπορεί να αντιμετωπίσει οποιαδήποτε ψυχική δυσκολία προκύψει» λέει ο Ηλίας. «Στη συνέχεια οι μαθητές καλούνται να γράψουν ανώνυμα ένα γράμμα προς έναν άγνωστο, εκφράζοντας δυσκολίες είτε δικές τους είτε ενός άλλου προσώπου. Όλο αυτό προσπαθούμε να είναι όσο πιο διαδραστικό γίνεται ώστε τα παιδιά να χτίζουν μαζί μας τη γνώση που χρειάζονται. Μετά προχωράμε, σε συνεννόηση με τους καθηγητές που ενδιαφέρονται, στη δημιουργία μιας κοινότητας όπου τα παιδιά μπορούν να ενημερώνονται, να μιλούν ανοιχτά για ό,τι τα δυσκολεύει, να κάνουν δράσεις, αν το επιθυμούν, και ενδεχομένως έρευνα».
Η επιλογή της Λέσβου για το πιλοτικό πρόγραμμα δεν ήταν τυχαία, καθώς αποτελεί τον τόπο καταγωγής των ιδρυτών της Letters to Strangers Greece. «Επιπλέον, κακά τα ψέματα, είναι ένας συντηρητικός τόπος που μετά από μια μακρά περίοδο πιεστικών γεγονότων συντηρητικοποιήθηκε περαιτέρω» σχολιάζει ο Ηλίας. Η εμπειρία των επισκέψεων σε σχολεία του νησιού υπήρξε για όλους αποκαλυπτική.
«Εντοπίσαμε στα παιδιά την ανάγκη να μιλήσουν. Μοιράστηκαν μαζί μας εμπειρίες που, όπως είπαν κι εκείνα, μπορεί να μην είχαν μοιραστεί με κανέναν μέχρι τότε – όπως σεξουαλικής κακοποίησης, bullying, αυτοκτονικού ιδεασμού. Την ίδια ανάγκη όμως είδαμε και στα επαγγελματικά σχολεία, όπου οι περισσότεροι μαθητές είναι ενήλικες» λέει ο Ηλίας.
«Κάποια γράμματα ήταν απογοητευτικά: Δεν θα έπρεπε να έχουμε δεκαπεντάχρονα παιδιά να μας γράφουν ότι από τα δώδεκά τους αντιμετωπίζουν μια δυσκολία που μέχρι τώρα δεν μπορούσαν να τη μοιραστούν με κανέναν γιατί έβρισκαν έναν τοίχο».
«Βγάλαμε σκελετούς μέσα από ντουλάπες» προσθέτει η Βάσω. «Κάποια γράμματα ήταν απογοητευτικά: Δεν θα έπρεπε να έχουμε δεκαπεντάχρονα παιδιά να μας γράφουν ότι από τα δώδεκά τους αντιμετωπίζουν μια δυσκολία που μέχρι τώρα δεν μπορούσαν να τη μοιραστούν με κανέναν γιατί έβρισκαν έναν τοίχο.
»Υπήρχαν καθηγητές οι οποίοι είχαν πάρα πολλή όρεξη και ελπίδα να δουλέψουν με τα παιδιά σε αυτό το κομμάτι -προσθέτει η Βάσω- αλλά είδαμε και μια άγνοια στο πώς να αντιδρούν σε καταστάσεις για τις οποίες θα έπρεπε να είναι ενήμεροι».
Για τον Ηλία, αυτή η άγνοια μπορεί να αποβεί έως και επικίνδυνη: «Θα κρατήσω την ατάκα μιας καθηγήτριας: “Τι πρόβλημα έχετε εσείς, που τα έχετε όλα λυμένα;”. Μιλάμε μάλιστα για μια γυναίκα σχετικά νέα, και αναπληρώτρια. Το θεωρώ επικίνδυνο γιατί όταν ένας εκπαιδευτικός σου λέει ότι δεν μπορείς να μιλάς στο σχολείο, ας πούμε, για διαφορετικότητα, αυτοκτονία ή σεξ, τα παιδιά θα τα αναζητήσουν στο Ίντερνετ, όπου μπορεί να βρουν πληροφορίες που διαστρεβλώνουν τέρμα την πραγματικότητα».
Όπως επιβεβαιώνουν, το σχόλιο εκείνης της καθηγήτριας απέχει μακράν από την πραγματικότητα. «Και οι τρεις μας προερχόμαστε από γενιές που βίωσαν πιο έντονα τα γεγονότα, λόγω του διαδικτύου και της άμεσης πληροφόρησης. Ο Ηλίας και ο Γιώργος έζησαν και την κρίση του 2008, εγώ έζησα το μετά» σχολιάζει η Βάσω. «Οι γενιές μας κουβαλάνε ένα εγγενές ψυχικό φορτίο κι αυτό που θελήσαμε ήταν να δημιουργήσουμε τους ασφαλείς χώρους που δεν είχαμε εμείς».
«Παρόλο που βίωσα τη δολοφονία Γρηγορόπουλου ως παιδί στη Μυτιλήνη, θυμάμαι μια Αθήνα να καίγεται. Νομίζω ότι όταν έγινε αυτό χάθηκε ένα σημαντικό μέρος της εμπιστοσύνης ανάμεσα στις δικές μας γενιές και την Πολιτεία».
Ανάμεσα στους ψυχοπιεστικούς παράγοντες για τις νεότερες γενιές είναι φυσικά και η πανδημία, οι πόλεμοι των τελευταίων χρόνων, αλλά και η δολοφονία του Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου, την οποία ξεχωρίζουν ως κομβικό γεγονός: «Παρόλο που τη βίωσα ως παιδί στη Μυτιλήνη, θυμάμαι μια Αθήνα να καίγεται» λέει η Βάσω. «Νομίζω ότι όταν έγινε αυτό χάθηκε ένα σημαντικό μέρος της εμπιστοσύνης ανάμεσα στις δικές μας γενιές και την Πολιτεία». Ήταν ένα από τα γεγονότα που ενέτειναν το αίσθημα ανασφάλειας, «και όταν δεν έχεις ένα σταθερό έδαφος να πατάς επιδεινώνονται άλλες καταστάσεις που ήδη υπάρχουν».
Η Βάσω διευκρινίζει, πάντως, ότι όταν μιλάμε για την ψυχική υγεία μιας ολόκληρης γενιάς, δεν μπορούμε να κεντράρουμε σε συγκεκριμένους παράγοντες. Είναι ένα πολυσύνθετο θέμα. Επίσης, το ότι έχουμε πλέον περισσότερες διαγνώσεις ψυχικών προβλημάτων δεν σημαίνει απαραίτητα ότι έχει επιδεινωθεί η ψυχική υγεία μας. Γιατί σίγουρα έχουμε και καλύτερη ενημέρωση, περισσότερη ελευθερία και πληρέστερα εργαλεία ώστε να απευθυνθούμε στους ειδικούς και να καταλήξουν σε μια διάγνωση που στο παρελθόν μπορεί να μη γινόταν ποτέ. «Υπάρχουν γονείς, 40 και 50 ετών, που πηγαίνοντας τα παιδιά τους για διαγνώσεις αυτιστικού φάσματος τις παίρνουν και οι ίδιοι» λέει ενδεικτικά η Βάσω.
Αναρωτιέμαι ποια κοινά μοτίβα εντόπισαν στις επιστολές των μαθητών της Λέσβου, ως μια πρώτη ίσως ματιά στον ψυχικό κόσμο τους. «Υπάρχουν τα δύσκολα προσωπικά βιώματα κάποιων παιδιών, όπως το άγχος, συμπτώματα κατάθλιψης, και μετά επεισόδια όπως ο αυτοτραυματισμός, οι απόπειρες αυτοκτονίας, το bullying, η σεξουαλική κακοποίηση, η κακοποίηση γενικότερα» απαντά ο Ηλίας. «Παρατηρήσαμε επίσης ότι δυσκολεύονται πάρα πολύ να βρουν το σωστό λεξιλόγιο για να περιγράψουν κάτι».
«Αυτό είναι ένα πρόβλημα που έχουμε εντοπίσει γενικά: ο συναισθηματικός αναλφαβητισμός στην Ελλάδα. Δεν συζητάμε πάρα πολύ για τα συναισθήματά μας κι αυτό φάνηκε στα γράμματα. Είδαμε πάρα πολύ όμορφες προθέσεις αλλά και την απορία πώς αυτές θα μετουσιωθούν σε πράξεις».
«Αυτό είναι ένα πρόβλημα που έχουμε εντοπίσει γενικά» επισημαίνει ο Γιώργος, «ο συναισθηματικός αναλφαβητισμός στην Ελλάδα. Δεν συζητάμε πάρα πολύ για τα συναισθήματά μας κι αυτό φάνηκε στα γράμματα. Είδαμε πάρα πολύ όμορφες προθέσεις αλλά και την απορία πώς αυτές θα μετουσιωθούν σε πράξεις».
Και το γεγονός ότι τείνουμε να υποβαθμίζουμε τα βιώματα των εφήβων σίγουρα δεν τους ενθαρρύνει να τα μοιραστούν, ενώ μάλιστα διανύουν μια ούτως ή άλλως πιο εσωστρεφή ηλικιακή περίοδο, όπως προσθέτει η Βάσω: «Έχουμε μάθει να ισοπεδώνουμε τα βιώματά τους με τη λογική ότι “εντάξει, εφηβεία είναι”. Αλλά αυτά που οι έφηβοι βλέπουν σαν κοσμοϊστορικά -όπως ένας χωρισμός, η απογοήτευση από έναν φίλο- είναι πραγματικά σημαντικά γιατί είναι οι πρώτες τους εμπειρίες σε αυτούς τους τομείς. Έχουμε μάθει να τα ξεπετάμε, ενώ είναι οκ να τα συζητήσεις και να θυμώσεις και να κλάψεις και να πονέσεις».
«Για ένα άτομο με προβλήματα ψυχικής υγείας είναι ένα τεράστιο βήμα το να πάρει τηλέφωνο για να κλείσει ραντεβού και όταν μια δομή δεν το σηκώνει ποτέ είναι σαν να σου ρίχνει κάποιος κλωτσιά και να σε στέλνει ξανά στο πάτωμα».
Αλλά ακόμα και αν ένας έφηβος και νέος τολμήσει, τελικά, να ανοιχτεί και να αναζητήσει βοήθεια, μπορεί να συναντήσει άλλα εμπόδια. Ειδικά αν προέρχεται από κοινωνικοοικονομικά ευάλωτες ομάδες και η δημόσια ιατροφαρμακευτική περίθαλψη είναι μονόδρομος. Στην ελληνική περιφέρεια είναι από λίγες έως ανύπαρκτες οι δημόσιες δομές ψυχικής υγείας στις οποίες μπορεί να απευθυνθεί, ενώ ακόμα και στην Αθήνα, όπου οι διαθέσιμες επιλογές είναι περισσότερες, υπάρχουν μακροχρόνιες λίστες αναμονής. Οι ανήλικοι, επιπροσθέτως, δεν μπορούν να αναζητήσουν μόνοι βοήθεια αλλά βασίζονται στη διαμεσολάβηση των ενηλίκων.
«Παραδείγματος χάρη στη Μυτιλήνη δεν υπάρχει κέντρο ψυχικής υγείας. Και όπου υπάρχει, μπορεί να μη σηκώνουν καν το τηλέφωνο» λέει η Βάσω. «Για ένα άτομο με προβλήματα ψυχικής υγείας είναι ένα τεράστιο βήμα το να πάρει τηλέφωνο για να κλείσει ραντεβού και όταν μια δομή δεν το σηκώνει ποτέ είναι σαν να σου ρίχνει κάποιος κλωτσιά και να σε στέλνει ξανά στο πάτωμα. Για ένα κράτος με δυτικό υποτίθεται πολιτισμό νομίζω ότι το στοιχειώδες είναι να έχεις ένα σύστημα πρωτοβάθμιας παρέμβασης. Και τελείως ψυχρά να το δούμε, από την πλευρά του κόστους, την Πολιτεία τη συμφέρει πολύ περισσότερο να επενδύσει στην πρόληψη παρά να πάει μετά να μαζέψει τα σπασμένα, από παιδιά που σου ζήτησαν βοήθεια και δεν ήσουν εκεί να ανταποκριθείς».
«Η δική μας παρέμβαση είναι ένα βήμα πριν, δηλαδή εστιάζει στην καλλιέργεια μιας νέας κουλτούρας ψυχικής υγείας, μεγαλύτερης ανεκτικότητας και συμπερίληψης» επισημαίνει ο Γιώργος. «Δηλαδή να ξέρουν τα παιδιά πώς να εκφράσουν αυτό που τους συμβαίνει, να μπορούν να το μοιραστούν με κάποιον τρόπο και από εκεί και πέρα ελπίζουμε ότι θα οδηγηθούμε και στη λήψη υπηρεσιών ψυχικής υγείας – με την προϋπόθεση να υπάρχουν φορείς που θα τις παρέχουν».
«Μια έννοια-πυλώνας στα σεμινάριά μας είναι η ενσυναίσθηση. Να συνειδητοποιήσουν τα παιδιά ότι δεν χρειάζεται να σου συμβαίνει κάτι για να μπορέσεις να είσαι δεκτικός στην εμπειρία του άλλου και να μην τον βάλεις στο περιθώριο».
Στις συναντήσεις τους με τις σχολικές κοινότητες μεγάλη έμφαση δίνουν, επίσης, σε θέματα ετεροκανονικότητας και σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης. «Δουλεύοντας με παιδιά από το 2015, μπορώ να πω πλέον ότι θέλουν ειλικρινείς διατυπώσεις» σχολιάζει ο Ηλίας. «Η αυτοκτονία είναι αυτοκτονία, η τσόντα είναι τσόντα και το σεξ είναι σεξ. Νομίζω ότι εκτιμούν την ειλικρίνεια και σε σέβονται πολύ περισσότερο, ιδιαίτερα αφού έχουν βρεθεί σε ένα τελείως ψεύτικο περιβάλλον, όπου μπορεί μεν να μιλάς με το “σεις” και με το “σας” αλλά στην πραγματικότητα δεν θα μιλήσεις ποτέ για αυτό που απασχολεί έναν έφηβο. Ας μην κοροϊδευόμαστε, πλέον ο μέσος όρος ηλικίας σεξουαλικής ενεργοποίησης είναι τα 14-15 χρόνια αλλά περιμένουμε από τα παιδιά να τα μάθουν όλα από το διαδίκτυο. Άρα η αντίδρασή τους όταν τους μιλάς ξεκάθαρα -και αφού ξεπεράσουν το πρώτο γελάκι, γιατί ακόμα και στα μαθήματα βιολογίας έχουν μάθει να αντιδρούν με αυτό- μπαίνουν πολύ βαθιά στην ουσία του θέματος και μιλούν με σεβασμό που μπορεί να μη συναντήσεις σε ενήλικα άτομα».
«Μια έννοια-πυλώνας στα σεμινάριά μας είναι η ενσυναίσθηση» συμπληρώνει ο Γιώργος. «Να συνειδητοποιήσουν τα παιδιά ότι δεν χρειάζεται να σου συμβαίνει κάτι για να μπορέσεις να είσαι δεκτικός στην εμπειρία του άλλου και να μην τον βάλεις στο περιθώριο».
«Όταν η πρώτη απάντηση μαθητή στο άκουσμα της λέξης “γκέι” είναι “εγώ είμαι ομοφοβικός, αυτή είναι η άποψή μου”, όταν έχει μεταφράσει το hate speech και τις συμπεριφορές μίσους σε “άποψη”, η ενημέρωση αρχίζει από εκεί» λέει η Βάσω. «Από τη συνειδητοποίηση ότι τα δικαιώματά σου σταματούν εκεί που αρχίζουν τα δικαιώματα του άλλου».
Τον Σεπτέμβριο του 2023 οι Letters to Strangers Greece συμπληρώνουν δύο χρόνια από την ίδρυσή τους, στη διάρκεια των οποίων ουσιαστικά έχουν αρχίσει να συστήνονται στο κοινό. Η πρώτη τους ανοιχτή εκδήλωση ήταν στο Athens Science Festival στην Τεχνόπολη.
Τον Σεπτέμβριο του 2023 οι Letters to Strangers Greece συμπληρώνουν δύο χρόνια από την ίδρυσή τους, στη διάρκεια των οποίων ουσιαστικά έχουν αρχίσει να συστήνονται στο κοινό. Η πρώτη τους ανοιχτή εκδήλωση ήταν στο Athens Science Festival στην Τεχνόπολη («η πρώτη δράση του φεστιβάλ για την ψυχική υγεία» όπως επισημαίνει ο Ηλίας), όπου εντυπωσιάστηκαν από το θερμό αγκάλιασμά τους από μαθητές, γονείς, εκπαιδευτικούς. Ακολούθησαν διάφορες δράσεις -σεμινάρια, παρουσιάσεις- σε συνεργασία και με το HIGGS («έναν μη κερδοσκοπικό οργανισμό που βοηθάει άλλους να σταθούν στα πόδια τους και να κάνουν το έργο τους πραγματικότητα, το ευχαριστούμε πάρα πολύ» λέει η Βάσω).
Στόχος τους είναι κάθε χρόνο να προσθέτουν στο δίκτυό τους τρεις νέες πόλεις από όλη την Ελλάδα, διατηρώντας παράλληλα τις συνεργασίες τους με τα σχολεία που έχουν ήδη επισκεφτεί και τις μόνιμες παρεμβάσεις στην έδρα τους, την Αθήνα. Με αυτό το «διαβαθμιστικό μοντέλο», όπως το περιγράφουν, επιδιώκουν να κάνουν τη διαφορά σε μια χώρα όπου μέχρι πριν από λίγα χρόνια αποκαλούσαμε τον ψυχίατρο «τρελογιατρό». Η διαδρομή τους είναι μεγάλη, αλλά κινητοποιείται από μια δυνατή επιθυμία τους σύμφωνα με τη Βάσω: «Δεν θα θέλαμε κανένας να νιώθει μόνος σε ό,τι περνάει, όπως νιώσαμε εμείς στα 16 και στα 17 μας».
Info
Περισσότερες πληροφορίες και όλες τις σελίδες της Letters to Strangers Greece στα social media θα βρείτε εδώ.
